Ойшіліктік батыр аналардың тылдағы ерлігі

1941-45 жылдары алапат соғыс кезінде ел басына түскен қиыншылықтарды жеңіп, жаудың көзін жойып, eлін қорғау жолында қаншама қан мен тер төгілді. Осы соғысқа Oйшілік өңірінен аналарымыз 130 азаматын аттандырса, соның 92-ci хабарсыз кеткен.

Соғыс жылдары Ойшілік ауылының аналары, қыз-келіншектері еңбекке ерте араласты. Ауылда ауыр тылда қызмет еткен аналарымыз қара нардың жүгін көтеріп, отбасымен қоса бүкіл елді асырады. Әйелдердің еңбекке араласуы, ерлердің еншісіндегі icтерді олардан кем орындамайтынын дәлелдеп кетті. Бұл нәзік жанды аналарымыздың қандай қacipeт көргенін түсіне де, сезе де алмаймыз. Майдандағы сұранысты қанағаттандыру үшін бала-шағадан бастап әйелдермен бipre қарттар да тыным таппады. Мектеп қабырғасынан майдан даласына аттанғандар қаншама?! Соғыстың салдарынан қаншама қыз-келіншектер мектепті аяқтай алмады.Ауылымыздың ардақты батыр аналары азаматтардың атқарған қызметтердің толығымен атқарып шықты. Атап айтсак, Ақтасова Бибәтіш, Оразаева Қатипа, Мұқатаева Ләш, Сағындықова Кұлжұмаш, Күлан апа (Байкемпір), Бадамшина Нұрғайша, Молдабаева Мүкай, Жүнісова Қайшанбек, Мамилина Шапия, Ахметова Сағила, Мәзова Қази, Бекбаева Бәжен, Әбілқасымова Жаңылхан, Жақыпбаева Қайникамал, Жақыпбаева Қайнижамал, Бәкімбаева Нұрсағат, Кісебаева Кайникамал, Ыбырайқызы Нұрғиза, Туғанбаева Жаңылхан, Қыбырова Дина, Бекбаева Тыныштық, Қамытжанова Нұршан, Кісебаева Сақыш, Рымжанова Жақия, Мұқатовтар анасы Нүрипа апа, Әбілдина Күлпаш, Тастағанова Қазиза, Раймбаева Ығиза, Сарбасова Разия, Ырымжанова Жақия, Бекбаева Бәккәмал, Жексенбаева Қаламқас, Райымханова Зейнезайып, Шөпбаева Айтуған, Сағындыкова Бикен, Бектенова Умітхан, Арқабаева Ырыс, Бахтиярова Ахан, Қыдырбаева Гулам, Мажакова Шарбан, Алтыбаева Зейнеп, Дүйсенбаева Айтжамал, Қарашолақова Алтыкен, Хамзина Манат, Оразаева Бозторғай, Марғу апа, Сапарғалиевтар анасы Рахия, Қарашолақова Тлеулес, Жүнісжановтар анасы Жамал, Омарова Жамал т.б, аналарымыз бар. Аталған есімдер ауыл аналарының есте бар бip бөлігі ғана.

Оқушы кезімізде тарих пәнінен Нұрқасымқызы Назигул ұстазымыз жыл сайын соғыс apдагерлері мен тыл ардагерлерін мектепке арнайы қонақ ретінде шақырушы едi.

Сондағы естеліктерде тылдағы еңбек apдагерлері Ахметова Сағила, Құсайынова Нүрикамал апаларымыздың айтқан құнды естеліктерін көзге жас алмай тыңдау мүмкін емес. 1929 жылы құрылған "Комсомол" колхозына мүше болып көрген аналарымыз бел жазбай колхоздың нығаюына зор үлес қосты. Колхоз нығайып кележатқанда 1941 жылы барлығына белгiлi соғыс басталып кетті. Соғыстың алғашқы күнінен-ақ ауыл әйелдері егін алқабы мен мал шаруашылығы фермаларында екпінді еңбектің үлгілерін көрсетті.

Coғыс кезінде ауылымыздың қайсар аналары жер жыртып, соқа салып, eгін егіп, оны қолмен орған. Күн-түн демей соғысқа қажетті қолғап, шұлық тоқып, толықтай материалдық қажеттіліктерін өтеп отырған. Күндізгі жұмыстан кейін кешке майданшыларға азық-түлік пен киім-кешек әзірлеген. Көкпекті, Жаңғызтөбеге, Зайсан аймақтарына лау тартқан. Көкпектідегі май шығаратын зауытқа сүт тасыған. Бip уыс бидайға, бip жұтым сүтке қиянат жасамай бәрін мемлекетке тапсырып отырған. Ол кездегі өкіметтің саясаты да қатал бip уыс бидай үшін азаматтардың сотталып кеткен кездері де жиі болды.

Ауылдың қара жұмысына танылған әйел адамдар кез-келген жұмысты қолмен icтeyre мәжбүр болған. Ол жер қашау, шөп шабу, шөмелеу, қырман басындағы ауыр жұмыстар. Әрине қажытты. Амал қанша, бастарына қара бұлт төнген шақта ондай жағдайды ойлау тұрмақ түске кipiп шықпаған кезең болды. Tiптен қырманда жүрген жас әйелдерге қаралы қағаздың келгенін де айтпаған күндер болды. Жас ана caғы сынбасын, бекем жүрсін, ecтice шыдай алмас деген қayiппeн қаншама үмітті күндер өткіздi. Көктемгі eгic науқанының жоспары осылайша артығымен орындалған.

Ендiri кезекте, ауылымыздың батыл да қайсар әйелдерінің өмірбаяндарына қысқаша тоқтала кетсек. Жүнісова Қайшабек-1910 жылы дүниеге келген. 1939 жылдан бастап коммунист партия қатарына қабылданып, 1940-1945 жылдары сиыр фермасының меңгерушісі болған.

Әбілдина Күлпаш апамыз да соғыс кезінде барлық алтын сырға, сақина, білезіктерін оқ жасауға басқа әйелдер сияқты бepin жіберген. Соғыс кезінде тоқыма iciмен айналысып, майдандағыларга киім-кешек тоқыған.

Мамилина Шапия, Мәзова Қази, Баяхметова Мәулет, Умбетова Сақан, Райымбаева Ығиза, Құсайынова Нүркамал, Бекбаева Тыныштық, Нұрғалиева Мәмиле, Нұрғалиева Алтынғазы апаларымыз “Комсомол” колхозына мүше бола сала, тыңбай еңбектенді. Coғыс жылдары epлерінің орнын жоқтатпай күндiз-түні жер жыртып, eгін орып, өздеріне берген 30 га. жерді қашап, норманы күнделікті орындаған. Қыстың қақаған аязына қарамай балаларымен бipre мал бағып жеңіске өз үлестерін қосты.

Ерен еңбектері үшін "Еңбек ардагері ордендерімен және Сталиннің Алғыс хатымен марапатталған. 1944 жылы "Екпінді газетінің №224 (3798) 7 карашадағы нөмірінде ’’Ақсуат колхозшыларының асқан белсенділігі мақаласында “Заем шығару жөніндегі үкімет қаулысы жарияланысымен ауданның барлық колхоздарында асқан саяси өрлеумен көп адам қатынасқан митингілер өтеді. Колхозшылар өздерінің еңбекпен тапқан ақшаларына соғыс заемының облигацияларын қолма-қол сатып алып, жауды талқандау iciнен еш нәрсесін де аямағандықтарын көрсетті. "Комсомол" қазіргі Ойшілік колхозының мүшелері заемға түгел жазылып, 46000 сомды мемлекетке қарызға берген. Колхоз басшысы Малғаждар Смағұлов қолма-қол 10000 сомның заем облигациясын сатып алған. 84 жастағы қарт колхозшы Сәтбаев асқан патриоттык сезіммен 10600 сомды қолма-қол төлеп, заем облигациясын алады. Ал, осы кісілердің арасында жасына қарамай ерлігімен танылған ешкі фермасының бастығы Кайникамал Жақыпбаева 10000 сомның заемын алып, артынша ақшасын қолма-қол төлеп отырған”. Ол кездегі аудандық жергілікті газет тілшілері жарыса жазған осындай мақалалар Семей қаласының "сирек қорлар" фондында сақталған.

Кулан апа (Байкемпір)-бұл кісінің eciмi ауыл тарихындағы ерекше есімдердің бipi. Жалғыз ұлы Орал соғыстан оралмай, өмірін баласының жолын тосумен өткізген. Күлан апа өте ауқатты, малды болған. Ауыл адамдарына, жоқ-жітім адамдарға малдай, қаржылай көп көмектескен. Өкіметтен облигация алған. Тыл apдагері. Батыр да қайсар ана болды.

Бодамшина Нұрғайша Самалқызы-1892 жылы Ақжар ауылында дүниеге келген. Бала кезден бастап ауыр еңбекке ерте араласқан. Үлкен ұлы Молдағали соғысқа аттанып, отағасы қайтыс болғаннан кейін соғыс жылдары балаларымен тағдыр тауқымет көрген ана өмip қиындықтарына мойымаса керек. Қызы Сағила және екінші ұлдары 13 жасар Задағали, 6 жасар Оразбен бip отар қойды жалғыз баққан. 1939 жылы фермада сауыншы болды. Қыстың қақаған аязды күні қораға қасқыр шауып, үстіне күпәйкені іле сала, қолына шоқпар алып жаңағы қаскырды қақ шекеден қағып түсірген. Сондағы өз жандарын аямай өкіметтің дүниесіне нұқсан келтірмеу. Айша апамыздың epлiri бүкіл ауылға бip-aқ күнде тарап, қазіргі ұрпаққа аңыз. Бip отар қойды аман сақтап қалу үшін балаларын жалғыз тастап, далада қонып қалатын кездері болған. Айша апамыздың қайсар мінезі, батылдыты, ер адамға бepгісіз батырлығы біздің көз алдымызда әрқашан батыр ана бейнесінде қала бермек. Ол кici 1990 жылы 98 жасында дүниеден өтті.

Баяхметова Адасқан Баяқметқызы-1928 жылы 1 қаңтарда 8 сыныптық білім алып,12 жасынан бастап Ұланірге, Ақши колхозында қара жұмыс істеді. Арықарай сиыр фермасында eceпші, қосымша бригадир болған. 1959-61 жылдар аралығында ШҚО, Тарбататай ауданы, Қарасу ауылдық coветінің халық қалаулысы болған. Уақыт аралығын байқамай мал да бақты, құрылысшы да болды. "Еңбек ардагері» орденімен марапатталған.

1928 жылы туған Қайынжамал апаның 14 баланы өcipiп жеткізген, тылдағы epліктерінің өзі бip кітап десек, қателеспейміз.

Бахтиярова Шәден апа бала күннен бастап ауыр еңбекке араласты. Eгін егіп, жер қашады, сауыншы болды. Николай патшаның кезінде Шәден апа 6 жасар бала екен. Ол "Кеңес өкіметі орнатқан қызыл киген солдаттар келіп, ауылда тамақпен ауқаттанып жатады, ауыл адамдары олардан қорқатынбыз. Сұрағандарын бepin дайындап қоятынбыз. Сол кездері Николай патшаның cypeтінің бір сомдық селкебайдың сыртынан көргенім бар" деп әңгімесін жазып қалдырған. Шәден апа соғыс кезінде қорғансызға қорған, панасызға пана болған асыл жан.

Ахметова Сағила-1926 жылы туған. Әкeci 1937 жылы қайтыс болып, анасы және екі бауырымен жалғыз қалған. Үлкен атасы соғысқа аттанғаннан кейін, барлық жұмыс мойнына артылды. Анасы сауыншы болған кезде 8 жыл қасында сүт тартқан інілерімен бұзау, бір отар қойды да жалғыз өздері бағып, аман-есен жазға жеткізіп отырған. 1945 жылдан бастап колхоздың ауыр жұмыстарына тартылып, мал шаруашылығында талай жыл еңбек eттi. Оқушы кезінде Ұзынбұлақ колхозынан ауылға 9-10 шақырым жалаң аяқ жаяу мектепке келген. "Анамыз шытқа түйіп бip уыс бидай береді. Соны күні бойы азық қылатынбыз” деп айтып отыратын. Heмepeci Какимова Бағдаттың ecтеліктерінде "Kөрші Қыбырова Дина апамен менің апамның әңгімелері, мен үшін epтeri емес едi. Жас күніндегі ауыр тағдырларының шетін күрсініспен шертіп, көзге еріксізден жас алдыратын. Анасы мектепке барарда екі бауыры мен өзіне бip уыстан бидай салып береді екен. Бауырлары лезде бидайларын жеп алып жылайды. Сонда жыламасын деп өз бидайын coларға бepin, аузындағы 2-3 түйір бидайды күні бойы сорып азық қылады екен. Бойжеткен кыз жастайынан мал сояды. Апам өмірінің соңына дейін тоқыма киім кимеді. "Осы токыманы көрмесем екен” деп отыратын. Шаңтас тартып, егін орып,су суарып, шөп жинаған ол 1965 жылы қатты ауырып, 1971жылы 7 жыл поштада жұмыс істеген. "Еңбек apдarepi" орденімен марапатталды. Kөзім көрген Сағила апамыз төзімді, өте салмақты, намысшыл, адалдықты ту еткен нағыз қайсар да батыр ана бейнесінде қалады.

Әбілқасымова Жаңылхан-1927 жылыОйшілік ауылында дуниеге келген. Өз еңбекжолын 14 жасынан бастаған ол сүтфермасында сүт тартқан. Онымен бipге Дина, Қатила, Қайынжамал апалар бәpi бipгe лау айдаған. Ер адамнан жалғызМырзағали ата болган. Сол бip ауыркүндерді Жаңылхан апа былай деп еске алатын: "Аякөздің өзіне жеті күнде барып жетікүнде қайтатынбыз. Жолда қиыншылық көрдiк, бipaқбәpiнe төтеп бердік. Сақылдаған сары аязда, аптап,ыстықта да лау айдадық. Жеңіс үшін бәріне төзе білдiк” дейтін.

Тастағанова Қазиза-1910 жылы ТоқабаевОмардың отбасында дүниеге келген. Алғашқы кезде колхозда мойынсерік, кейін мүше болып кірген. 1937 жылы стахановшылар қозғалысына қатысқан.

Мал шаруашылытында талай жыл еңбек етті, мал басын көбейтуде аянбай еңбек eттi. Әpбip icтi тиянақты орындап, жауды жеңуде біркісідей ат салысып, еңбегімен ауыл тарихында аты қалды.

Тарасова Лидия-1923 жылыВологольская облысының Череповецкий ауданы Хадуюский селосында дуниегекелген. 1941 жылы мамыр айында соғысқа"санитарный" бөлімінде командирдің орынбасары болып талай жыл жұмыс аткарған. 1945 жылытуған eлiнe оралады, 1949 жылы Ақсуат ауылынажұбайымен көшіпкеліп, шопан болған. Лидия апаауылымыздың соғысқа аттанған азаматы Әбенов Сейтханатаның жұбайы. (Айтылған естеліктер аналардыңөз аузынанжазылып алынған жәнеқысқаша кітап бетінетүсірілген.)

Өлке ақыны Нұрахметов Асқар ағаның тылдағы ауыр тағдырлар туралы мына бip өлең шумақтары сақталып қалыпты.

Сұрапыл соғыс жылдарда,

Еңбек еткен тылдарда.

Білектерін сыбанып,

Келіншектер-қыздар да.

Батыста күркіреп зеңбірек,

Оқ боратып тұрғанда.

Тыныш жатқан елiнiң,

Басына күн туғанда.

Нұрбек, Ақан, Мағрипа,

Бiбiш, Кәмеш, Ығиза,

Соқа айдап, жер жыртып,

Егін салған қырларға.

Қабырғасы қатпаған,

Бойжеткендер, бозбала.

Оянып таңмен бойжеткен,

Кулпаш, Зия, Тлеулес,

Еңбек еткен жан сала.

Дина, Манат, Бижамал,

Балди, Сақан, Нүркамал,

Қайныш, Бүбіжан,

Ұлболсын,

Осылардыңқолынан,

Бітпеген жұмыс

қалмайды.

Шаңтасқа атты пар айдап,

Атқан таңға карайлап.

Сағила, Жамал,Жаңылхан,

Қырманда астық бастырған.

Желдет қабай-қабайлап,

Қаралып қойды күзетіп.

Маялап шөпті шапқанды,

“Майдан үшін бәpi" деп,

Тылға тегіс аттанды.

Шәден Бақтияр келіні,

Ұйықтамай түнде ic тігіп,

Аттыратын ақ таңын.

Алтынғазы, Бәтіш апамыз,

Жұмылдырып жастарды,

Басшылык жұмысатқарды.

Тылда еңбек тынбайды,

Ешкіқарап тұрмайды.

Баки, Пану, Айымбас,

Орақпен орып бидайды.

Нүкеш, Сакен, Нагима,

Артынан жүріп баулайды.

Қанипа, Шолпан, Нұржікен,

Білектері талмайды.

Уақайқызы Бижамал,

Құсайынкеліні Нүркамал,

Ұшыратын қызылдап,

Болдыратын аттар да.

Күн шыққанда шыбындап,

Жалынды сол жастардан.

Қырманда тынбасасқақән,

Қырман басын басқарған,

Баяхмет қызы Адасқан.

Есепшілікқызметатқарған,

"Керуен басы” атанған,

Қайынкамал, Жаңылхан,

Пану менен Қадиша.

Кейде тиеп арбалап,

Қыста жүріп шаналап.

Жалғызтөбе, Тұғылға,

Тапсырыс алып майданға.

Атын жазып колхоздың,

Желбіретті жалауын,

Жүріп барып талай күн,

Түн қатып астық апарған.

Epлiгі үшін тылдағы,

Сталиннен хат алған.

Соғыс жылдары Ойшілік ауылының әйелдері мен жастарынан құрылған еңбекшілер тылдағы шаруашылық өндipiciнде осылайша еңбек етті. Олардың тылдағы epліктері мен еңбектері соғыс тарихында мәңгі сақталып қалды.

Динара АХМЕТОВА,

педагогика ғылымдарының магистрі, Alikhan Bokeikhan University тарих ғылымдарының PhD докторанты,

Семей қаласы.