Тарбағатай ауданы

   
Тарбағатай ауданы 1928 жылы құрылды. Осы жылдың 13 маусым күні Семей округтік партия комитетінің жеделхаты негізінде Зайсан уездік партия Комитетінің бюросы шақырылып, онда жаңадан құрылған Тарбағатай аудандық партия бюросының құрамы бекітіледі. Осы аудандық Кеңес атқару комитетінің шешімімен аудан орталығы –«Культпункт» -Ақжар деп бекітіледі. Сол кездегі аудан халқының саны- 32185 адам болса, оның 31648-і қазақ, 499-ы орыс, 38-і басқа ұлт өкілдері болған.

1940 жылы әйгілі «Шығыс  шеңбері» тас жолының салынуы - аудан өміріндегі айтуға тұрарлық тарихи оқиға болды.

Ауданның климаты өте континентті. Климаттың континенттігі ауданның көп жерінде температураның тез ауытқуынан, ауаның құрғақ болып, жауын – шашынның аз жауатындығынан байқалады. Аудан климатының мұндай болу себебі – оның мұхиттар мен теңіздерден өте алыс қашықтықта орналасуына байланысты. Сондай-ақ, климатқа аудан территориясының және көршілес жатқан аймақтардың жер бедеріде әсер етеді.

Ауданның жазы ыстық, қысы суық, қаңтардың орта температурасы – 22 С, - 30С, шілдеде + 25 С, + 35 С. Жылдық жауыннын орта мөлшері 200-300 мм. Жауын шашынның көбі қыста түседі.

1962 жылы 22 маусымда Қазақ ССР Мәдениет Министрлігінің шешімімен мәдениет үйі өнерпаздар ұжымына «Ақжар халық театры» атағы берілді. 1963 жылы Мәскеу сахнасында өнер көрсетті.  Ауыл мәдениетінің артуына ерекше үлес қосқан сол кездегі Облыстық Мәдениет басқармасының бастығы қызметіндегі О. Бейсембайұлы Малдыбаев «Ақжардан Москваға дейін» деген кітап жазып, «Ақжар -Москва» деген документелді фильм шығарылды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы мамыр айындағы Жарлығымен Республикамыздағы әкімшілік жұмыстардың өзгертілуіне байланысты Ақсуат ауданы таратылып Тарбағатай ауданының аумағына енгізіліп Тарбағатай ауданы деп аталды. Ауданның негізгі кәсібі- мал шаруашылығы. 59 мың халқы бар облыстағы ең үлкен аудандар қатарында, оннан астам ұлт өкілдері мекендеген Барқытбел баурайы жыл сайын жаңаруда.

«Тарбағатай- Мұнай»» Қазақстан-Қытай бірлескен компаниясы 2010 жылы құрылды.
Тарбағатай ауданында көсемдер, шешендер, әділ билер, жауға қол бастап шыққан батырлар, күйшілер, күміс көмей әншілер, ақындар, көріпкел әулиелігімен аты аңызға айналған емшілер, жауырыны жерге тимеген палуандар өмір сүрген. Ежелден табиғатына бай «Барқытбел» атанған қарт Тарбағатай ерте замандардың көнекөз куәсі.

Бұл өңірде біздің жыл санауымызға дейінгі бірнеше мыңжылдықта ерте көшпенділер мекендеген. Бұған дәлел тау төскейіндегі далалардағы үйінді обалар. Қазақстан тарихи зерттеулерінде «Алтын - оба» аталып кеткен Шілікті аңғарындағы қорғандардан осы дәуірдің көне мәдениет ескерткіштері табылған. 

Археологиялық қазба кезінде 500-ден астам алтын бұйымдар шыққан. Бұлардың көпшілігі еліміздің ұлттық мұражайында және әлемдегі ең үлкен мұражайлардың бірі Санкт-Петербургтағы Эрмитажда сақталуда. Шыбынды елді-мекені маңындағы обадан табылған барыс мүсіні орнатылған қос шырағдан, Кіндікті өңірінен түркі қағанаты дәуіріндегі тас мүсіндер табылған. Жермен елдің тұтастығын сақтап қалған ұрпаққа ұран, халқына мақтан болған Қаракерей Қабанбай, Би Боранбай, Дәулетбай  бабаларымыздың Тарбағатай өңірінің тумасы екендігін, ұлы ерлігіне лайық дарабоз, батыр атануы ұрпақтар үшін зор мақтаныш.

Осы өңірдегі 1826 жылы орыс патшалығына бодан болмаймыз деп алғаш рет анықтап, ашық қарсы шығып ақыры сол үшін құрбан болған Қожагелді батыр, Сатының ұраны болған Бұтабай  Маңырақ айқасында аты шыққан Байотар, ел бірлігін көксеген Сасан, Шәкі билер, Сатының биі қажы, бүкіл исі қазаққа әйгілі Тана мырза мен Кенжелі шешен, Найман елінен алғаш рет қажыға барған Шал қажы, Құрбан қажы, Әулие емші Ырғызбай, Оразбай дуана, қарадан шығып аға султан болған Қисық сұлтандар Тарбағатай жерін мекендеген. Бүгінде өнерімен елімізге танымал болған әншілер Майра Ілиясова, Еркін Шүкіманов, Сыбызғышы Т. Мұқыш Тарбағатай өңірінің түлектері.

Интернет-ресурстар

http://tarbagatay.vko.gov.kz/kz/ - аудан әкімінің сайты

http://akimvko.gov.kz/rule1_16.htm -ШҚО әкімінің ресми сайты

http://www.shygys.stat.kz/reg/tarb_k.html -ШҚО Статистика Департаментінің сайты

Библиография

Тарбағатай ауданы [Мәтін] : 80 жыл. - Өскемен : Рекламный Дайджест, 2008. - 152 б.

Шығыс Қазақстан облысының ономастикалық атауларының көрсеткіш-анықтамалығы [Мәтін]. - Өскемен : Рекламный Дайджест, 2008. - 136 б.

Шығыс Қазақстан облысы археологиялық ескерткіштерінің тізбесі [Мәтін]. - Өскемен : [б. ж.], 2006. - 264 б.

Әшірбаев Б. Тарбағатай таулары [Мәтін] : Ән жинағы / Әшірбаев Б. - Семей : СемейПечать, 1998. - 39 б.

Егізбаева М. Қ. XIX-XX  ғасыр басындағы Тарбағатай өңірінің қазақтары (тарихи-этнографиялық зерттеу) [Мәтін] : тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін  алу үшін дайындалған  диссертацияның авторефераты / Егізбаева М. Қ. - Алматы : [б. ж.], 2007. - 26 б.

Қазақстан таулары [Мәтін] : Мектеп жасындағы балаларға арн. - Алматы : Аруна, 2003. - 11 б.

Құнафиянов Қ. Өткен күнде белгі бар [Мәтін] : Деректі повесть / Құнафиянов Қ. - Өскемен : Б.ж., 1997. - 177 б.

Құнафьянов Қ. Өткен күнде белгі бар [Мәтін]. 2-ші кітап, 2000. - 125 б.

Овод Т. Тарбағатайдың қызыл тау қырандары [Мәтін] / Овод Т. // Революция от жалынында. - Алматы : Қазақ мемлекет баспасы, 1959

Таңғажайып жер= Земля очарования = Land of fascination [Мәтін] : [альбом]. - [Өскемен] : [б. ж.], 2006. - 203 б.

Шығыс Қазақстан облысы археологиялық ескерткіштерінің тізбесі = Cвод археологических памятников Восточно - Казахстанской области [Мәтін]. - Өскемен; б. ж. : [б. ж.], 2006. - 254 б.

Шығыс Қазақстан [Мәтін]. - Алматы : Золотая книга, 2009. - 60 б.

Омаров, Ғани Қалиханұлы. Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің археологиялық ескерткіштері (кезеңделуі, мерзімделуі және мәдени атрибуциясы) [Мәтін] : тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты / Ғ. Қ. Омаров. - Алматы : [б. ж.], 2010. - 25 б.

Мәселұлы Ә. Тұлға [Электрондық  ресурс] : Өлеңдер, балладалар, дастандар / Ә. Мәселұлы. - Алматы : [б. ж.], 2010. - 238 б. с.

Қасымұлы, Түгелбек. Алпыс үш жасар жиһанкез [Мәтін] : [атақты веломарафоншы Түгелбек Қасымұлы туралы]  / Т. Қасымұлы, Х. Сәтиев // Семей таңы. - 2009. - 29 қаңтар.- Б.11.

Сұлтанбекова А. Интернационалист ардагерлер [Мәтін] / А. Сұлтанбекова // Тарбағатай. - 2009. - 14 ақпан.- Б.5.

Көпшікбаева Ш. Ауғанстан ақиқаты немесе 9-ротаның шындығы [Мәтін] / Ш. Көпшікбаева // Тарбағатай. - 2009. - 14 ақпан.- Б.5.

Жанахметұлы А. Тарбағатай байлығы мол [Мәтін] : [Тарбағатай ауданының қазба байлықтары жайлы] / А. Жанахметұлы // Дидар. - 1993. - 31 тамыз.- Б.

Есенбақ Ж. Суырлытауда суырлар құрып барады [Мәтін] / Ж. Есенбақ // Егемен Қазақстан. - 1992. - 5 қыркүйек.- Б.

Қайырбаев Ә. Ақын мұрасы [Мәтін] / Ә. Қайырбаев // Дидар. - 1991. - 8 қаңтар.- Б.

Елубай, Оңдасын. Түлеген Тарбағатай [Мәтін] : [Тарбағатай ауылының бүгінгі тынысы] / О. Елубай // Егемен Қазақстан. - 2009. - 3 шілде.- Б.6.

Темір дәуірінің тылсымдары [Мәтін] /  !o200f.pft: FILE NOT FOUND!  // Алтын орда. - 2009. - 13-19 тамыз.- Б.3.

Садықов, Серікбосын. Тарбағатай баурайындағы "Қоңыртау" көшпенділерінің мұралары [Мәтін] / С. Садықов // Жұлдыз. - 2009. - 10 қазан.- Б.3.

Ақашев Е. Ұлттық ірі тұлға [Мәтін] : [Қаныш Имантайұлының туғанына 100 жыл толуына орай] / Ақашев Е. // Тарбағатай нұры. - 1999. -  18 сәуір.- Б.

Ақжасар Қ. Тарбағатайдың тас мүсіндері [Текст] / Ақжасар Қ. // Дидар. - 2006. -  11 наурыз.- Б.2

Ақжасаров Қ. Тананың мұрағаты-тарихтың ұлағаты [Текст] / Ақжасаров Қ. // Тарбағатай нұры. - 2003. -   11 қазан.- Б.2

Ақсуат пен Ақжар [Текст] // Егемен Қазақстан. - 2005. -  29 маусым.- Б.7

Алтай - Тарбағатай өңірінің күйшілік өнері [Мәтін] // Музыка әлемінде= В мире музыки. - 2006. - №4.- Б.8-9.

Әмірғазина Г. Тарбағатай мәдениеті-ғасырлар тоғысында [Мәтін] : [Мәдениетті қолдау жылына байланысты іс-шаралар ] / Әмірғазина Г. // Тарбағатай нұры. - 2000. - 12ақпан.- Б.

Балшабеков Х. Тілек [Мәтін] : [Тарбағатай ауданының 70 жылдық мерейтойына орай] / Балшабеков Х. // Тарбағатай нұры. - 1998. - 2 қазан.- Б.

Берікбол М. Алтайдан Тарбағатайға дейін [Мәтін] / Берікбол М. // Жас алаш. - 2004. -  15 маусым.- Б.5

Егізбаев Қ. Ауданға 70 жыл толады [Мәтін] : [Ақсуат ауылының құрылу тарихынан] / Егізбаев Қ. // Семей таңы. - 1997. - 28 қазан.- Б. ; Тарбағатай нұры. - 1998.; 10 қазан

Егізбаев Қ. Қазақ тарихындағы кесек тұлға [Мәтін] : [Тарбағатай өңірінен шыққан, ұлт тәуелсіздігі үшін кұрескен, "Үш жүз"-дің көсемі К.Төгісов жайында] / Егізбаев Қ. // Тарбағатай нұры. - 1998. - 11,18 желтоқсан.- Б.

Есенбақ Ж. Суырлытауда суырлар құрып барады [Мәтін] / Есенбақ Ж. // Егемен Қазақстан. - 1992. -  5 қыркүйек.- Б.

Ибрагимов Ф. Есте қалар есімдер Ақсуаттың [Мәтін] / Ибрагимов Ф. // Тарбағатай нұры. - 2000. - 20маусым.- Б.

Иманов М. Алтын ұям-мектебім [Мәтін] : [Тарбағатай ауд. Покровка (қазіргі Маңырақ) мектебінің ашылғанына 75 жыл] / Иманов М. // Тарбағатай нұры. - 1998. - 22,29 мамыр.- Б.

Иманов М. Аудан тарихы жайында бірер сөз [Мәтін] : [Тарбағатай ауданына 70 жыл] / Иманов М. // Тарбағатай нұры. - 1998. - 26 маусым.- Б.

Исмурзина Р. Зайсан барда Тұғыл жасай береді [Мәтін] / Исмурзина Р. // Дидар. - 2004. -  27қаңтар.- Б.3

Қарасаев Ғ. Тарбағатай топырағының абзал азаматы [Мәтін] : [Қазақтың көрнекті ағартушы-демократы, революционер К.Төгісов туралы] / Қарасаев Ғ. // Тарбағатай нұры. - 1994. - 14 шілде.- Б.

Тарбағатай мемлекеттік зоологиялық қорықшасы [Мәтін] // Тарбағатай нұры. - 1998. -  5 маусым

Қанафин Н. Атақты емші Ырғызбай еді... [Мәтін] :  [XIX ғасырда өмір сүрген Ы. Досқанұлы жайлы естелік] / Н. Қанафин // Денсаулық сақтау . - 1992. - № 3-4.- Б.14-15.

Ақмолда, Бақыт. Шығысқа жол ашқан Шорға шайқасы [Мәтін] / Б. Ақмолда // Дидар. - 2010. - 11 қараша.- Б.7.

Қарымсақұлы, Жеткербайұлы. Ақжар өңірінің тарихы [Мәтін] / Ж. Қарымсақұлы // Ертіс өңір. - 2011. - 27 сәуір.- Б.18.

Қарымсақов Ж. Ақжар өңірінің тарихы [Мәтін] / Ж. Қарымсақов // Ертіс өңір. - 2011. - 21 қыркүйек.- Б.13,19.

Егізбаева М. ХІХ-ХХ ғ. басындағы Тарбағатай өңірі қазақтарының киімі [Мәтін] / Егізбаева М. // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы = Вестн. КазНУ. Сер. историческая . - 2007. - № 1. -  С. 128-131 б.- Библиогр.: 14 атау.

Елубай О. Түлеген түрленген Тарбағатай [Мәтін] / Елубай О. // Егемен Қазақстан. - 2011. - 29 шілде (№ 333/336). - 6

Ахметова, Уәзипа. Қарғыба өңірінің тарихы [мәтін] / У. Ахметова // Қазақ тарихы. - 2012. - №1.- Б.58-60

Асқаров , Еркінбек. Таңғажайып Тарбағатай: Потанинді таңғалдырған өлке [Мәтін] / Е. Асқаров  // Дидар. - 2012. - 30 наурыз.- Б.12.