Тарбағатай ауданы

   
Тарбағатай ауданы 1928 жылы 17 қаңтарда Ақжар ауылында әкімшілік орталығы бар Зайсан уезінің Тарбағатай, Нор-Зайсан және Нарым болыстарының бөліктерінен құрылды (1928 жылы 3 қыркүйекте БОАК бекіткен). 

Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 23 мамырдағы Жарлығымен аудан құрамына таратылған Ақсуат ауданының аумағы кірді. Әкімшілік орталығы Ақжар ауылынан Ақсуат ауылына көшірілді.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 23 мамырдағы N 865 Қаулысына сәйкес, Тарбағатай ауданының шекаралары өзгерді: Шілікті ауылдық округінің аумағы Зайсан ауданына көшті.

4 мамыр 2022 жылы Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жарлығымен Тарбағатай ауданының құрамынан орталығы Ақсуатта орналасқан Ақсуат ауданы бөлініп, Тарбағатай ауданының әкімшілік орталығы Ақжар ауылына көшірілді.
Аудан Шығыс Қазақстан облысының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан, ауданы – 23,7 мың шм2. Қала тұрғындарының саны – 41 596 адамды құрайды. Ауданда 17 ауылдық округ бар, 60 елді мекен бар. Ауданның климаты күрт континенталды.
Тарбағатай ауданының аумағы – 2 373 190 га құрайды. Оның ішінде ауыл шаруашылығы мақсатында – 1 110 182 га, өнеркәсіптік мақсатта – 23 760 га, резервтік жер учаскелері – 572 872 га. Ауданның өндіріс бағыты – ауыл шаруашылығы, негізгі бағыты – мал шаруашылығы.
Аудан ауылшаруашылық жерлерінің үлкен массивтеріне бай. Бұл жоғары өнімді шабындықтар мен жайылымдар. Халықтың негізгі бөлігі ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен және өңдеумен айналысады.
Ауданның фаунасы бай және алуан түрлі. Мұнда қасқырлар, түлкілер, қарсақтар, борсықтар, суырлар, сілеусіндер, қояндар, арқарлар, тиіндер, аюлар және кеміргіштердің, бауырымен жорғалауыштардың көптеген түрлері мекендейді. Арқар және елік сияқты тұяқтыларды, сондай-ақ «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізілген кейбір басқа жануарлардың түрлерін сақтау мақсатында 1968 жылы Зайсан ойпатының оңтүстік-батысында Тарбағатай мемлекеттік табиғи қорығы ұйымдастырылды. Қорық аумағында бор дәуіріндегі динозаврлардың қалдықтарынан табылған «Алаулаған адырлар» табиғи ескерткіші орналасқан.
Бұл аймақтар біздің дәуірімізге дейін көшпенділер мекендеген. Бұған Маңырақ пен Тарбағатай жоталарының арасында орналасқан Шілікті алқабындағы қорғандар дәлел. 1960 жылы «Алтын оба» алтын қорғанынан белгілі Ленинград ғалымы С. Черниковтың жетекшілігімен археологиялық экспедиция жалпы салмағы 100,5 г болатын 524 алтын затты тапқан. 2003 жылы Патша (Шілікті) алқабының ең үлкен қорғанының түбінде ең үлкен және ең бай жерлеу орнын қазды.
Ауданның көрікті жерлерінің бірі – ашық сұр граниттен жасалған Бөрітастаған жартасы. Шығыстан батысқа қарай созылған, оның айналасында шақырым жер, ал биіктігі шамамен – 19 метр. Жартастың оңтүстік жағы толығымен дерлік мөлдір, ал солтүстігінде жартастың басына көтерілу үшін жиектері мен жұмсақ жиектері бар.
Жер атауының топонимикасын түсіндірудің бірнеше нұсқалары бар. Тарбағатай сөзі екі түркі сөзінен тұрады: «тарбаған» (суыр), «тай» (тау), бұл «суырлары көп тау» дегенді білдіреді (Қазақстан топонимикасы: энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы, 2010).
Бұл топонимнің екінші мағынасы: Тарбағатай қалмақ сөзінен шыққан· «Тарбаға-Сугрлы» (А. Ислямов· «Топонимика Восточного Казахстана» - Алматы, 2003). Шығыс Қазақстанда Катонқарағай ауданының аумағында Тарбағатай өзені, Абай облысының Аягөз ауданында Тарбағатай ауылы бар.
Тарбағатай ауданының өткені мен бүгіні туралы А. С. Пушкин атындағы Шығыс Қазақстан облыстық кітапханасының баспа және электрондық ресурстарынан таба аласыздар.

Әдебиеттер тізімі - Список литературы

Шығыс Қазақстан облысының ономастикалық атауларының көрсеткіш-анықтамалығы [Мәтін]. - Өскемен : Рекламный Дайджест, 2008. - 136 б.

Шығыс Қазақстан облысы археологиялық ескерткіштерінің тізбесі [Мәтін]. - Өскемен : [б. ж.], 2006. - 264 б.

Әшірбаев Б. Тарбағатай таулары [Мәтін] : Ән жинағы / Әшірбаев Б. - Семей : СемейПечать, 1998. - 39 б.

Егізбаева М. Қ. XIX-XX  ғасыр басындағы Тарбағатай өңірінің қазақтары (тарихи-этнографиялық зерттеу) [Мәтін] : тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін  алу үшін дайындалған  диссертацияның авторефераты / Егізбаева М. Қ. - Алматы : [б. ж.], 2007. - 26 б.

Қазақстан таулары [Мәтін] : Мектеп жасындағы балаларға арн. - Алматы : Аруна, 2003. - 11 б.

Құнафиянов Қ. Өткен күнде белгі бар [Мәтін] : Деректі повесть / Құнафиянов Қ. - Өскемен : Б.ж., 1997. - 177 б.

Құнафьянов Қ. Өткен күнде белгі бар [Мәтін]. 2-ші кітап, 2000. - 125 б.

Овод Т. Тарбағатайдың қызыл тау қырандары [Мәтін] / Овод Т. // Революция от жалынында. - Алматы : Қазақ мемлекет баспасы, 1959

Таңғажайып жер= Земля очарования = Land of fascination [Мәтін] : [альбом]. - [Өскемен] : [б. ж.], 2006. - 203 б.

Шығыс Қазақстан облысы археологиялық ескерткіштерінің тізбесі = Cвод археологических памятников Восточно - Казахстанской области [Мәтін]. - Өскемен; б. ж. : [б. ж.], 2006. - 254 б.

Шығыс Қазақстан [Мәтін]. - Алматы : Золотая книга, 2009. - 60 б.

Омаров, Ғани Қалиханұлы. Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің археологиялық ескерткіштері (кезеңделуі, мерзімделуі және мәдени атрибуциясы) [Мәтін] : тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты / Ғ. Қ. Омаров. - Алматы : [б. ж.], 2010. - 25 б.

Мәселұлы Ә. Тұлға [Электрондық  ресурс] : Өлеңдер, балладалар, дастандар / Ә. Мәселұлы. - Алматы : [б. ж.], 2010. - 238 б. с.

Қасымұлы, Түгелбек. Алпыс үш жасар жиһанкез [Мәтін] : [атақты веломарафоншы Түгелбек Қасымұлы туралы]  / Т. Қасымұлы, Х. Сәтиев // Семей таңы. - 2009. - 29 қаңтар.- Б.11.

Сұлтанбекова А. Интернационалист ардагерлер [Мәтін] / А. Сұлтанбекова // Тарбағатай. - 2009. - 14 ақпан.- Б.5.

Көпшікбаева Ш. Ауғанстан ақиқаты немесе 9-ротаның шындығы [Мәтін] / Ш. Көпшікбаева // Тарбағатай. - 2009. - 14 ақпан.- Б.5.

Жанахметұлы А. Тарбағатай байлығы мол [Мәтін] : [Тарбағатай ауданының қазба байлықтары жайлы] / А. Жанахметұлы // Дидар. - 1993. - 31 тамыз.- Б.

Есенбақ Ж. Суырлытауда суырлар құрып барады [Мәтін] / Ж. Есенбақ // Егемен Қазақстан. - 1992. - 5 қыркүйек.- Б.

Қайырбаев Ә. Ақын мұрасы [Мәтін] / Ә. Қайырбаев // Дидар. - 1991. - 8 қаңтар.- Б.

Елубай, Оңдасын. Түлеген Тарбағатай [Мәтін] : [Тарбағатай ауылының бүгінгі тынысы] / О. Елубай // Егемен Қазақстан. - 2009. - 3 шілде.- Б.6.

Темір дәуірінің тылсымдары [Мәтін] /  !o200f.pft: FILE NOT FOUND!  // Алтын орда. - 2009. - 13-19 тамыз.- Б.3.

Садықов, Серікбосын. Тарбағатай баурайындағы "Қоңыртау" көшпенділерінің мұралары [Мәтін] / С. Садықов // Жұлдыз. - 2009. - 10 қазан.- Б.3.

Ақашев Е. Ұлттық ірі тұлға [Мәтін] : [Қаныш Имантайұлының туғанына 100 жыл толуына орай] / Ақашев Е. // Тарбағатай нұры. - 1999. -  18 сәуір.- Б.

Ақжасар Қ. Тарбағатайдың тас мүсіндері [Текст] / Ақжасар Қ. // Дидар. - 2006. -  11 наурыз.- Б.2

Ақжасаров Қ. Тананың мұрағаты-тарихтың ұлағаты [Текст] / Ақжасаров Қ. // Тарбағатай нұры. - 2003. -   11 қазан.- Б.2

Ақсуат пен Ақжар [Текст] // Егемен Қазақстан. - 2005. -  29 маусым.- Б.7

Алтай - Тарбағатай өңірінің күйшілік өнері [Мәтін] // Музыка әлемінде= В мире музыки. - 2006. - №4.- Б.8-9.

Әмірғазина Г. Тарбағатай мәдениеті-ғасырлар тоғысында [Мәтін] : [Мәдениетті қолдау жылына байланысты іс-шаралар ] / Әмірғазина Г. // Тарбағатай нұры. - 2000. - 12ақпан.- Б.

Балшабеков Х. Тілек [Мәтін] : [Тарбағатай ауданының 70 жылдық мерейтойына орай] / Балшабеков Х. // Тарбағатай нұры. - 1998. - 2 қазан.- Б.

Берікбол М. Алтайдан Тарбағатайға дейін [Мәтін] / Берікбол М. // Жас алаш. - 2004. -  15 маусым.- Б.5

Егізбаев Қ. Ауданға 70 жыл толады [Мәтін] : [Ақсуат ауылының құрылу тарихынан] / Егізбаев Қ. // Семей таңы. - 1997. - 28 қазан.- Б. ; Тарбағатай нұры. - 1998.; 10 қазан

Егізбаев Қ. Қазақ тарихындағы кесек тұлға [Мәтін] : [Тарбағатай өңірінен шыққан, ұлт тәуелсіздігі үшін кұрескен, "Үш жүз"-дің көсемі К.Төгісов жайында] / Егізбаев Қ. // Тарбағатай нұры. - 1998. - 11,18 желтоқсан.- Б.

Есенбақ Ж. Суырлытауда суырлар құрып барады [Мәтін] / Есенбақ Ж. // Егемен Қазақстан. - 1992. -  5 қыркүйек.- Б.

Ибрагимов Ф. Есте қалар есімдер Ақсуаттың [Мәтін] / Ибрагимов Ф. // Тарбағатай нұры. - 2000. - 20маусым.- Б.

Иманов М. Алтын ұям-мектебім [Мәтін] : [Тарбағатай ауд. Покровка (қазіргі Маңырақ) мектебінің ашылғанына 75 жыл] / Иманов М. // Тарбағатай нұры. - 1998. - 22,29 мамыр.- Б.

Иманов М. Аудан тарихы жайында бірер сөз [Мәтін] : [Тарбағатай ауданына 70 жыл] / Иманов М. // Тарбағатай нұры. - 1998. - 26 маусым.- Б.

Исмурзина Р. Зайсан барда Тұғыл жасай береді [Мәтін] / Исмурзина Р. // Дидар. - 2004. -  27қаңтар.- Б.3

Қарасаев Ғ. Тарбағатай топырағының абзал азаматы [Мәтін] : [Қазақтың көрнекті ағартушы-демократы, революционер К.Төгісов туралы] / Қарасаев Ғ. // Тарбағатай нұры. - 1994. - 14 шілде.- Б.

Тарбағатай мемлекеттік зоологиялық қорықшасы [Мәтін] // Тарбағатай нұры. - 1998. -  5 маусым

Қанафин Н. Атақты емші Ырғызбай еді... [Мәтін] :  [XIX ғасырда өмір сүрген Ы. Досқанұлы жайлы естелік] / Н. Қанафин // Денсаулық сақтау . - 1992. - № 3-4.- Б.14-15.

Ақмолда, Бақыт. Шығысқа жол ашқан Шорға шайқасы [Мәтін] / Б. Ақмолда // Дидар. - 2010. - 11 қараша.- Б.7.

Қарымсақұлы, Жеткербайұлы. Ақжар өңірінің тарихы [Мәтін] / Ж. Қарымсақұлы // Ертіс өңір. - 2011. - 27 сәуір.- Б.18.

Қарымсақов Ж. Ақжар өңірінің тарихы [Мәтін] / Ж. Қарымсақов // Ертіс өңір. - 2011. - 21 қыркүйек.- Б.13,19.

Егізбаева М. ХІХ-ХХ ғ. басындағы Тарбағатай өңірі қазақтарының киімі [Мәтін] / Егізбаева М. // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы = Вестн. КазНУ. Сер. историческая . - 2007. - № 1. -  С. 128-131 б.- Библиогр.: 14 атау.

Елубай О. Түлеген түрленген Тарбағатай [Мәтін] / Елубай О. // Егемен Қазақстан. - 2011. - 29 шілде (№ 333/336). - 6

Ахметова, Уәзипа. Қарғыба өңірінің тарихы [мәтін] / У. Ахметова // Қазақ тарихы. - 2012. - №1.- Б.58-60

Асқаров , Еркінбек. Таңғажайып Тарбағатай: Потанинді таңғалдырған өлке [Мәтін] / Е. Асқаров  // Дидар. - 2012. - 30 наурыз.- Б.12.

Қосымша әдебиеттерді Өлкетану кітапханасынан және Электронды каталогтан қараңыз.
Барлық сұрақтар бойынша Анықтама қызметіне хабарласыңыз.