Алтай ауданы

1747 жылы Елизавета императрицасының Жарлығымен барлық Демидов кендерi мен зауыттары оның жеке меншiгiне тартылып алынды да  кен өндiрiле бастады. 

Зерттелмеген болып  Бұқтырма даласы ғана жатты.
1791 жылы Өскемен қамалынан Бұқтырма кенiне кезектi бергайерлер тобы жөнелтілді. Олардың арасында Зырян кен орнын тұңғыш рет ашқан Зырянов Григорий Григорьевич те болды.

1928 жылы Бұқтырма уезі Зырян болысының біраз жері мен Бұқтырма, Өскемен уезінің біраздаған жерін қосып Зырян ауданы құрылды. Орталығы Зырян селосы болып бекіді. 

1932 жылы Зырян ауданы Шығыс Қазақстан облысының құрамына енді. 1941 жылдан аудан орталығы Зырян селосына қалалық статус берілді.

1957 жылы Зырян ауданы бірінші рет таратылды.  Ал 1963 жылы Зырян селолық аудан ретінде қайта қалпына келтіріліп, 1964 жылы «селолық» деген сөз алынып тасталды. 1965 жылы 10 желтоқсанда аудан екінші мәрте таратылып, 1977 жылы  қайтадан қалпына келтірілді.  Парыгино селосы аудан орталығы болып бекітілді.

1997 жылы Серебрянка ауданын таратып, Зырян ауданы қайтадан іріленді де, аудан орталығы Зырян қаласы болып белгіленді. 

"Шығыс Қазақстан облысының Зырян ауданы мен Зырян қаласын Алтай ауданы және Шығыс Қазақстан облысының Алтай қаласы деп қайта атау туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2019 жылғы 3 қаңтардағы № 821 Жарлығы бойынша 2019 жылдан бастап Зырян қаласының атауы Алтай қаласы болып өзгертілді.

2011 жылдың 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша аудан халқы -75,2 мың адам. Ауданда 2 қала, 14 ауылдық округ, 47 елді мекен бар. 

Аудан  Шығыс Қазақстан облысының солтүстiк -шығысында орналасқан, солтүстiк пен солтүстiк-батыста Риддер қаласының аумағымен, солтүстiк -шығыста және шығыста Ресей федерациясымен (Алтай өлкесi), оңтүстiк-шығыста Катон-Қарағай ауданымен, солтүстiк-батыс шекарасы Ұлан ауданымен, батыста -Глубокий ауданымен шектеседi. Аудан аумағы 10,5 мың шаршы км тең. Климаты шұғыл континенттiк, ортажылдық температурасы 0,3 Цельсии градусы, абсолюттiк максимумы:+40 С, абсолюттiк минимумы-51 С. 

Зырян ауданының табиғаты керемет. Қарағай мен қайың аралас ормандар мен айнадай көлдері, жап-жасыл шабындықтары ерекше көз тартады. Тау шатқалындағы мәңгілік мұздардан бастау алған Чернова, Хамир, Тұрғысын сияқты өзендері бұрқырап-сарқырап келіп кербез Бұқтырмаға құяды.  Жан-жағын тау жоталары қоршаған қазаншұңқырда Зырян қаласы орналасқан.

Зырян ауданы қазба байлықтарына өте бай. Ауданның негізгі экономикасы -өнеркәсіп ошағы, тау-кен байыту кешендері.

Қорғасын, мырыш, мыс, алтын, күмiс және басқа да құнды құрамдас бөлiктерi бар кен орындарымен ғана бай емес, аудан табиғи құрылыс материалдарына - құм-iрi құм қоспасы мен құрылыс құмдарына, кiрпiш саздақтарға да ·бай.

Қазақстандағы ең үлкен кен орындарының бірі – «Казцинк» АҚ құрамындағы Малеев кеніші осы ауданда орналасқан. Малеев кеніші – Зыярн кен байыту кешенінің өзегі. Бұдан бұрындары да байыту кешендері болған, кейбірі жұмыс істеп отыр. Алайда, Малеев кенішінің орны ерекше. ·Табиғат байлығын тиімді пайдалану арқылы ауданда бірегей өнеркәсіптік кешендер құрылған.Солардың бірі Бұқтырма цемент зауыты, Серебрянка ағаш дайындау, ағаш өңдеу өнеркәсіптері.

Аудан көлiгiнiң негiзгi түрлерi: темiр жолы және автомобиль жолы. Қатты жабуымен жалпы пайдалану автомобиль жолдарының ұзындығы 387,5 км ( 2003 жылы 143,5 км иесiз санынан тапсырылды). Бұдан басқа аудан аумағында 191 км ұзындығымен Өскемен-Зырян автожолы, тұйықтама болып саналатын Защита станциясынан  Зырян станциясына дейiнгi темiр жол учаскесi өтедi. Бұқтырма су қоймасында Бұқтырма шлюзы, Бұқтырма кемежайы жұмыс iстейдi.

Ауданда ауылшаруашылығына пайдаланатын жерлердің аздығына қарамастан топырағы құнарлы жерлер ауыл еңбеккерлеріне мол астық жинап алуға септігін тигізеді. Аудан бидай, күнбағыс, жүгеріден мол өнім жинап, асылтұқымды мал өсірумен айналысады. 70 кәсіпорын 172 шаруа қожалықтары, 15,6 мың қосалқы шаруашылық ауылшаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысады.

2012 жылдың мамыр айында Елбасы шағын қалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға арналған бағдарламасын қабылдады. Серебрянск, Зырян қалалары Қазақстан Республикасы Экономикалық даму және сауда министрлігі шешімімен Шығыс Қазақстандағы шағын қалаларды дамыту тізіміне енді.

Зырян ауданы тек қазба байлықтарымен ғана емес, сонымен қатар өз ісінің шебері тамаша еңбек адамдарымен де мақтана алады. Социалистік Еңбек Ері, тау-кен ісінің маманы - Н.Қ. Жақсыбаев, республикаға танымал совхоз директорлары П. Т. Полянский, П.Ф. Дягилев ,Кеңес Одағының батыры П. Кольцов (танымал есім), бұрынғы облыс әкімі В. Метте (танымал есім),  Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, ақын  А. Тасқараұлы осы Зырян ауданының тумалары.

Интернет-ресуртар:

Библиография

Кітаптар
Мақалалар