Зырян – Шығыс Қазақстан облысындағы Зырян ауданының орталығы, Өскемен қаласының шығысында, тау биіктерiндегi ойпанда, Березовка өзенiнiң Бұхтырмаға құяр жерiне таяу жерге орналасқан. Қала 1791 жылы полиметалл кен орнының бай қорын ашқан жұмысшы Герасим Григорьевич Зыряновтың есiмiмен аталған. Қала тарихы Зырян кен орнымен тығыз байланысты. Зырян руднигi өте жоғары қарқынмен дамыды.

 1928 жылдан бастап Зырян ауданының орталығы. Ол 1937 жылы жұмысшы поселкесi, ал төрт жыл өткен соң қалаға айналды. Зырянның жерi Ертiстiң оң жағында Кендi Алтайдың сiлемдерiнде жатыр. Негiзiнен таулы келедi, солтүстiк және шығыс жағын Холзун, Листвяга жоталары қоршайды.

         Зырян Шығыс Қазақстандағы орманды аудандардың бiрi. Гүлдi өсiмдiктердiң көптiгi омарта шаруашылығын дамытуға өте қолайлы. Жабайы аңдарда көптеп кездеседi.

         Зырян қаласы бiрнеше  тарихи оқиғалардың куәгерi.

Ұлы Отан соғысы жылдарында қала еңбекшiлерi қорғасынмен, түстi металдармен қамтамасыз етуге, немiс-фашист басқыншыларын талқандауға өзiндiк үлес қосты. Отан қорғауға бiрнеше мыңдаған зыряндықтар аттанды. Олардың ерлiгi тарихта алтын әрiппен жазылған. Қаланың үш жауынгерi Кеңес Одағының  батыры. Олар П.Т.Брилин, П.С Бочарников, А.А. Буркашев .

        Зырян қорғасын комбинаты -  Зырян қаласындағы қорғасын-мырыш өнеркәсiбi саласына жататын кен байыту кәсiпорны. 1791 жылы ашылған Зырян кенi негiзiнде 1954 жылы құрылды. Зырян комбинаты республика мен елiмiздiң түстi металлургиясындағы озат кәсiпорындардың бiрi саналды. Ол 1966 жылы Еңбек Қызыл Ту орденiмен марапатталды. Төрт адамға –оның iшiнде кәсiпорынның бұрынғы директоры Нәби Құлшыманұлы Жақсыбаевқа Социалистiк Еңбек Ерi атағы берiлдi. Қазiр қаладағы көшелердiң бiрi соның есiмiмен аталады. 

2000 жылы облыс әкiмi Меттенiң шешiмiмен 200 жыл қызмет етiп келген комбинатты қордың азаюына байланысты  жабуға шешiм шығарылды.

Қалада комбинатпен қатар геология-барлау экспедициясы және шахта құрылыс басқармасы бар.  Зыряновстрой тресi соңғы жылдар iшiнде қуатты ет комбинатын, сүт және нан заводтарын, автостанция мен байланыс торабын, тiгiн фабрикасын және тағы да басқа да обьектiлердi салды.

         Қазiр Зырян Кеңес үкiметi жылдары 3 мың адам тұратын селодан сәулеттi қалаға айналды. Мұнда 20 ұлттың өкiлi еңбек етедi. Қалада он мектеп, екi қалалық кәсiптiк-техникалық, музыкалық және медициналық училищелер мен Алматы политехникалық институтының филиалы бар.

         1977 жылы қалада облыстық мемлекеттiк архивтiң филиалы салынып iске қосылды. Республикалық жаңа жобамен салынған бұл тұңғыш iрi мекемеде 150 мың бағалы құжаттар сақталуда.

         Зырян-Кендi Алтайдың өндiрiсi мен мәдениетi дамыған орталықтарының бiрi.

Әдебиеттер:

Зыряновск, - Алма-Ата :Казахстан .,1991.-187б.

Қазақ Совет энциклопедиясы.-Алматы:

Қазақ совет энциклопедиясының бас ред., 1975 .- Т .7:

Мусин М. Шежiреге айналған iздерi //Дидар.-1991.-25мамыр

Мылтықбаев Б. Үлкен Зырянның өркендеу тарихы //Коммунизм туы .-1966.-31октябрь

Шуваев В. Зырян қаласына 40 жыл // Коммунизм туы .-1981.-31январь

Ыбыраев Ж. Алтай шұғыласы .-Алматы1991.- 189б.

 Қазақ совет энциклопедиясы,- Алматы: 1975,- Т.4 ,- Б. 615-