Өлкемізді таниық

Ертіс - Қазақстанның шығыс облыстарының біраз жерін кесіп өтетін өзен. Бұл өзен атауының шыққан тегі туралы түрлі-түрлі тұспалдар бар. Біреулер оны «арту, асу» мағыналарын беретін түркі тілдеріндегі «артыш» сөзінен, екінші біреулер қазақ тіліндегі «иір» мен кет тіліндегі «су, өзен» мағынасын беретін «сес шеш» сөздерінің бірігуінен шыққан деген долбар айтады.

Біздің ойымызша, М. Қашқаридың өзен атауын түркі тілдерінің өзіне тән «эртіш» сөзін тудыруы дұрыс. Әрі оған берген мағынасы да көңілге қонымды. Мысалы, хакас тіліндегі «иіртіс» дыбыс құрамындағы тұлға да қазақ тіліндегі «өту, кесіп өту» мағынасын меншіктенеді. Өзен атауына негіз болуға осы сөз лайықты деп санаймыз. Өйткені сонау Зайсан көлінің маңынан басталған өзен Обьқа барып қосылғанша талай ойды, қырды кесіп өтеді. Осы қасиетіне қарай, оны мекендеген түркі халықтары ертеде «кесіп өту» мағынасын иеленген «эртіш» немесе «иіртіс» сөзін атау еткен деуге болады.    

Үржар – Семей жеріндегі өзен және аудан мен оның орталығының атаулары.

Бір зерттеуші бұл атаудың түп-төркіні туралы мына сияқты жорамалын ұсынады: «...Үржар атауы екі компоненттен жасалған... Мұндағы ор-үр сөзі, «терең», ал жар – «өзен» дегенді білдіреді. Сонымен бұл атау «терең өзен» деген мағынада жасалған».

Зерттеушінің бұл тұжырымын қолдай алмаймыз. Ең алдымен зерттеушіге біріккен сөздің алғашқысы – «үр»-дің тұңғыш мағынасын іздестіру қажет.

Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде «үр» сөзінің бір мағынасы – «қашаннан, бұрыннан, ұзақ» дегенге саяды. Осы «үр»-ге «жар» түбірін біріктіріп, алғашқы мағынасы – «бұрынғы жар» десек те болар еді. Бірақ бұл болжамымыз көңілге қонбайды.

В.В.Радлов сөздігіндегі деректі былай қойғанда, өзімізде көптен бері қолданылып келе жатқан, қазір де мағынасын жоғалтпаған «биік» сөзімен мәндес «өр» тұлғасы бар. «Үр»-ді осының дыбыстық баламасы дегенді жөн көрдік. Ал, «жар» сөзіне «өзен» мағынасын зорлап телу ыңғайсыз. «Жар» - қашаннан өзен жағасындағы құлама, тік жер екендігі әркімге мәлім. Оның төркінін іздестіріп жатудың қажеті жоқ.

Сонда «Үржар» атауының алғашқы мағынасы – «биік жар» дегенмен барабар болып шығады.

(Ә.Нұрмағамбетұлының «Жер-судың аты-тарихтың хаты» кітабынан)