Соғыс балалары... Қазір олардың алды сексеннің сеңгіріне жақындап қалса да, ол кезде небәрі жетіден он бес жасқа дейінгі балалар болатын. Осы балалар әкелерін, ағаларын майданға аттандырып салып, елдегі шаруашылық тұтқасын ұстап қалған еді. Ертеден кешке дейін, егін орды, жер жыртты, станокта тұрып оқ жонды, бомба жасады, майдан үшін жылы киім жинастырды.

Аңыздардан тере жүріп масақты,

Рас, рас көзімізден жас ақты.

Бірақ со бір дауыл жылдар, от жылдар,

Бірімізден бір-бір батыр жасапты...

Мұхтар Мағауин. "Бір атаның балалары:" 

Председатель бір қора баланы арбаға отырғызып, ауылға алып келеді. «Халайық, мына балалардың әке-шешесі бомба астында өлген, – дейді ел ағасы. – Бірі – белорус, бірі – украин, бірі – орыс. Бір-бір баладан асырап аласыңдар!» Бәрінің жанарына жас үйіріліп тұр. Көп үйге қарақағаз келген. Сонда қазақ «оққа ұшқан баламның орнына жарылқағыр Құдай бала беріп тұр» деп шүкірлік етіп, кең құшағын ашты ғой. Қара сирақ, шибұт топ баланың ішінен шошайып жалғыз бала қалады. Неміс баласы – Зигфрид. Ауылдың әйелдері бетін шымшиды. «Масқара, фашистің баласы» дейді... «Тіпәй, беті құрсын...» Сол кезде Ахмет ақсақал не деп еді?! «Тәйт, – деп тыйып тастады. – Білсеңдер, көзінен сорасы аққан нағыз тас жетім осы!»

Ел-жұрт аш-жалаңаш соғыс кезінде немістің жетім баласын бауырына басып, өзі бір жапырақ нанға зар болып отырып, өзінің жетіміне қосып, өзгенін жетімін де асыраған қазақ Ахмет туралы білгіңіз келсе жерлесіміз Мұхтар Мағауиннің "Бір атаның балалары" әңгімесін оқыңыз! 

Әкімжанқызы Рауза Жұмаділқанкеліні (1932ж) 

Шығыс Қазақстан облысы Таврия ауданы Төлеке ауылында тудым. Ұлы Отан соғысы басталғанда небәрі тоғыз жаста болатынмын. 18 жасқа толған ағам соғысқа кетті. Қалғанымыз шешеге қарап қалдық. Қол күші жоқ, ашқұрсақ жүріп шешемізбен бірге колхоздың жұмысына араластық. Егіс даласына барып, жер қопсытамыз, арам шөп жұлысамыз. Күзде егін жиналып біткен соң, масаққа шығамыз. Бір екі кесе бидай терсек оның өзі көп олжа. Үйге әкеліп қуырып жейміз не болмаса тартып ұн қыламыз.

Әйтеуір бір тамақтың қамы. Көктем туа жерді өгізбен жыртып бораналаймыз. Өгізді бұруға шамамыз жетпейді. Ортамызда жалғыз қария бар сол кісі өгізді бұрып береді, біз соңынан ереміз. Мойнымызға қаптан қоржын тігіп береді. Әйелдердің артынан 9-12 жастағы балалар еріп жүріп егін себеміз. Жаз бойы шабылған шөпті шөмелелеп, волокушаға тиейміз. Одан екі өгізбен маяға жақындатып береміз. Маяның үстіне үлкен әйелдер шығады. Соғыс аяқтала комбайнның астынан науға бидай төгіп береді. Оны өгізбен қырманға жеткіземіз. Әйелдер күрекпен түсіріп алады. Мал да бақтық. Үлкен базаның ішін екі өгізбен тазалаймыз, қи оямыз. Мал иірілген жерден тезек тереміз. Кішкене қол орақпен отын шабамыз, оны буып тасимыз.

Сөйтіп жүргенде соғыс та бітті-ау. Ағайымнан қара қағаз келді. Мектептегі оқуымды 1947 жылы ғана жалғастырдым. 1950 жылы тұрмысқа шығып, комбайыншының көмекшісі, ұзақ жылдар сауыншы болып еңбек ететім. Суретім Құрмет тақтасынан түсіп көрген жоқ, адал еңбек еттім. Сегіз бала тәрбиелеп өсірдім, 14 немере, 6 шөберем бар.

БАЙСЕРКЕҰЛЫ Маман, Қазақстанның Халық әртісі, профессор:

"Балалар соғысты қалай бастан өткеріп, жеңісті қалай жақындатты", – деп сауал қойыңыз. Жауап берейін. Жалпы «Бостандық» колхозы таулы-тасты жерде қоныс тепкен. Ол кездің тәртібі – бас көтерер адам үйде бос қарап жатпауы керек. Бас көтерері – баяғы балалар мен аналарымыз, шал-шақпыт, кемпір-кепшік. Оқу бітісімен міндетіміз – тайлы-таяғымызбен тауға кетіп, шөп шауып, колхоз малын қыстан алып шығудың қамы. Пай-пай, біздің қарасирақ, қарадомалақ достарымыз-ай. Алты-жеті жасында-ақ, ауылдың отымен кіріп, күлімен шықты ғой. Көз алдыңызға елестетіп көріңізші. Таңғы сағат бес-алтыларда көзін тырнап ашып, жайылымнан өгізін алып келуге кетіп бара жатады. Онда сағат қайда? (Басқарманың үстелінде ғана шынжырлы сағат бар). Сәл кешіксең, бригадирдің дырау қамшысы жоныңнан таспа тілмесіне кім кепіл. Жазықтысың, айыптысың. Сонда таң бозында тататын дәмің – жарты кесе қуырған бидай, қара шай. Ал, жұмысымыз таңның атысында басталып, күннің батысында бітеді. "ЧК" деген шөп шабатын шалғы, бар. Таулы жер болғандықтан, еңіске түсіп, қырға шығасың дегендей, оған алты өгіз жегіп, алдыңғыларына кезек-кезек отырып, дұрыс айдауың керек. Сындырсаң, бригадирдың қамшысы төбеңде ойнайды дей бер. Адам, тіпті, жылауға да үйреніп кетеді екен. Сондағы бағыт беріп, жөн сілтейтін кімдер дейсіздер ғой. Он төрт-он бес жастағы мұрты тебіндей бастаған жігіт-сымақтар.

Әкелерін сағынғандықтан ба, әлгілер «үлкендер» сапына қосылып, ұқсамаса да ұқсап бағады. Махорканы орап, темекі тартады. Малшы қарттар да, солардың «есейгенін» көргісі келе ме, теріс қылығына мыңқ демейді-ау. Ол кезде сіріңке деген табылмайды. «Үлкендер»:«тұтатып әкеліңдер»,– деп ауылға, қала бере пішеншілер қосына жұмсайды. Зыр жүгіріп, барып қайтамыз. Әрине, біз де «жігіт» атанбақ болып, темекіден сорып, жырғап қаламыз. Баланың істегені білінбейтіні рас. Жеген кебегіміз тырнап, түнімен ұйықтамай есіміз шығып жүрсе де, үлкендерді алмастырып, шындығында жеңісті жақындатуға үлес қостық. Шынымды айтайын, мен нанды Сталин өлгеннен кейін ғана тойып жедім. Не деген мықтымын десеңші. Өзім жайдақ мінген өгіздердің терісінің жүні түсіп қалушы еді. Қаракөже ішкен шағымыз әлі де есімнен кетпейді. Әкелеріміздің көбі майданнан оралмады. Ал, аналарымыз басқа күйеуге тисек, «балаларымызды сабайды» деп жесір қалды. Қазір әлдекім сұрай қалса: «Біз тылда соғысқандар сапынанбыз» – деп жауап берер ем. Ер жеттім. Оқу бітірдік. Атырау, Жамбыл, Қызылорда, Алматының Балалар мен жасөспірімдер театрларында бас режиссер болып қызмет еттім. Рүстем Есдәулетов, Қуандық Қасым, Гүлсін Мерғалиева, Әлібек Оразбеков сияқты шәкірттерім менің жолымды қуып, Өскемен, Семей, Ақтау, Қарағанды театрларында еңбек етуде. Сол бір еңбегімнің өтеуі шығар.