Үстіміздегі жылы Кеңес Одағының батыры, жерлесіміз Төлеген Тоқтаров 100 жасқа толады. Ол 1920 жылы Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданының Қарақұдық ауылында дүниеге келген. Лениногор қаласының №10 қазақ мектебінде оқыған. Төлеген жастық шағынан адал, бір сөзді, өзіне де өзгеге де қатаң талап қоя білетін болып өседі. 1938 жылы он жеті жасында қорғасын заводына жұмысқа түседі. Соғыс басталған кезде өз еркімен соғысқа аттанады. Бұл 1941 жыл болатын. Генерал Панфилов атындағы 8-ші Гвардиялық дивизияның автоматшылар ротасында жүрген кезде өзінің батырлығымен, тапқырлығымен майдандастарының зор сүйіпеншілігіне бөленеді. Қарулас жолдастарын үнемі ерлікке, жеңіске бастап жігерлендіріп отыратын. «Ажалдың көзіне тура қара, кірпік қақпа, сонда сенен ажал қорқады, сен жеңесің»,- дейтін. Сөйткен Төлеген, ер Төлеген ерлікпен қаза табады. Төлеген Тоқтаровтың есімі аталса менің ойыма «Жас қазақ» әні оралады.

«Жас қазақ» әнін естіген сайын менің көз алдыма майдан даласы, атылған снарядттар, оң қолына көтерген автоматымен жауға қарсы ұмтылған қайсар қазақ елестейді. Төлегеннің майдандағы ерлігін көзімен көрген, сол бөлімнің саяси жетекшісі болған Совет Одағының батыры, белгілі жазушы М.Ғабдуллин Төлеген жайында жазған естелігінде былай дейді: «...1942 жылдың ақпаны... Түс кезінде немістер батыл күшпен қайта шабуыл жасады. Бұл жолы немістердің шабуылына бүкіл батальон автоматшылары аттанды. Нағыз күшті соғыс басталды. Шайқас кезінде оқ дәрісі таусылған Төлеген ішінен ауыр жараланды. Төлеген «әуп» деп орнынанатып тұрды да, салбырап шыққан жаралы ішегін қарнына қысып, автоматын қолына ала жүгірген бетімен неміс офицерінің қақ басынан періп жіберді. Офицерді жайратып салып, қайта орала бергенде жаудың қайта атылған пулемет оғы оның кеудесіне тиді. Есіл ер Төлеген осындай ерлік өліммен қаза болды. Төлегеннің сүйегі Бородиноның күн шығыс шетіндегі төбеге жерленді...» -дейді. Неткен ерлік, қандай жанкештілік! Төлегеннің ерлігі аңызға айналды. Саяси жетекші М.Ғабдулиннің жанында писарь болып, санитарлық нұсқаушы болып жүрген композитор Рамазан Елебавқа батырдың ерлігі қатты әсер етеді. Ол жайлы ән нұсқасы орала берді. Соңында жаңа ән туды. Қазан революциясының 25 жылдық мерекесі қарсаңында, 1942 жылы Калинин майданына Алматыдан бір топ артистер келеді. Құрамында Елубай Өмірзақов, әнші Жүсіпбек Елебековтер бар. Бұл жайлы белгілі жазушы Ғабиден Мұстафин өз естелігінде былай дейді: «Панфилов дивизиясына келгенімізде жауынгерлер бізге өнер көрсетті. Осы жолы Рамазан Елебаев гармонға қосып, өзінің «Жас қабірдің басында» деген әнін айтты.Өлеңнің сөздері маған ұнамады, тым жылауықтау көрінді. Кейін Жүсіпбек маған «Елебаевтың әні жақсы екен. Әттең, сөзі бұзып тұр.Сен осыған жаңадан сөз жаз», -деп қоймады. Сөйтіп, майданда жүріп, әлгі әнге сөз жаздым. «Жас қазақ» деп ат қойдым. Жүсіпбек осы әнді үйреніп, елге алып қайтты» -дейді. Кең тыныспен қайғылы да баяу басталып, ашу-ызамен шырқау биікке самғап, Төлегендей ерді жоқтағандай сарынмен барып аяқталады. Рамазан осылай майдан даласында, окопта туған әнін елге жібереді. Өзі майдан даласынан қайтпай қалады. Ерлікпен қаза табады. Рамазан Елебаевтың бұрындары шығарған «Жолдастар», «Аэроплан, «Қызыл әскерлер маршы» сияқты шығармалары бар. Сонымен, сөзі мен әні кереметтей қауышқан «Жас қазақ» әні Төлегендей батырға қойылған ескерткіш іспетті. Менің айтпағым, жастарды отансүйгіштікке тәрбиелейтін осындай өнер туындылары кеңінен насихатталып отырса демекпін.

Рауза Исмурзина

Өскемен қаласы