Отыншы Әлжанов – Алашорда қыраны

Отыншы Әлжанов –Алашорда қыраны

(Биылғы жылы Алаш қозғалсына 100 жыл толады. Алаш қайраткері Отыншы Әлжанов туралы не білеміз?)

19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында Қазақстанның саяси өмірінде үлкен өзгерістер болғаны белгілі. Ұлттық сана –сезім оянып, жаңа идеялар ой –пікірлер пайда болды. Туған халқын Ресей бодандығынан азат етудің жолында аянбай еңбек еткен алаш қайраткерлерінің орны ерекше. Солардың бірі – Алаш қозғалысының көрнекті мүшесі, Шығыс өңірінде алғаш мектеп ашып, қазақ балаларын оқу-білімге тартып, қыр қазағының құқығын қорғаған, ағартушы-публицист, халық мұғалімі, ұлтжанды азамат – Отыншы Әлжанов болатын.

Көптеген ақпаратта жетісулық деп жүрген Отыншы Әлжанов кім еді?

1873 жылы Семей облысы Зайсан уезі, Нарын болысының №6 ауылында Әлжан Сақауовтың ауқатты отбасында дүниеге келген. Сақаудың (шын аты Мұхаметхан) әйелі Тайбала – білікті қоғам қайраткері, әйгілі аға сұлтан Құнанбайдың туған қарындасы екен. Белгілі қоғам қайраткері, әйгілі аға сұлтан Құнанбаймен аралас-құралас болып заман ағымын пайымдай білген Сақауовтар балаларын орыс оқуын оқытуды ертерек қолған алады. Сондықтан да Отыншы жастайынан орысша оқу оқиды. 1882 жылы Зайсан қаласындағы бастауыш орыс-қазақ училищесіне оқуға түсіп оны 1887 жылы үздік бітіріп шығады.

1987-1890 жылдары Омбы қалалық училищесінде оқиды. Білімін одан әрі жетілдіру үшін Омбы мұғалімдер семинариясына түседі.Тек қана сабақ оқып қоймай газет –журналдар мен ғылыми кітаптарды жүйелі түрде оқып тұрады. Алып Ресей мемлекетінің тыныс-тіршілігімен таныса отырып, өз халқының өткені мен бүгіні жайлы толғанып, сана-сезімі оянады. Шығармашылық жұмыспен де шұғылдана бастайды. 1894 жылы мұғалімдер семинариясын үздік бітірген О. Әлжанов Дала генерал-губернаторының кеңсесіне губерния хатшысы қызметіне қалдырылады. Бұратана халыққа ондай қызмет ұсынылмайтынын ескерсек, қыр қазағы үшін үлкен лауазым болатын.

Отыншы Әлжанов 1895 жылы Ақмола облыстық сотының аудармашысы болып қызмет істейді. 1897 жылы осы қызметте жүргенде Бүкілресейлік халық санағын өткізуге қатысады. Осы жұмысты өте тиянақты жүргізгені үшін патша ағзам қола медаль мен куәлік тапсырып марапаттайды. Халық санағын жүргізу барысында алыс аудандарда үш ай жүруі Отыншыға қатты әсер етеді. Қазақ халқының ауыр тұрмыс-тіршілігін өз көзімен көріп, олардың әлеуметтік жағдайын, теңсіздігін жақыннан көріп танысады.

Қазақ балаларын оқыту арқылы ғана халқын надандық пен бодандықтан құтқара алатынына көзі жеткен Отыншы 1897-98 жылдары «Дала уалаяты» газетінде «Қырғыз (қазақ) балаларын тәрбиелеу туралы әңгімелер», «Қырғыз (қазақ) даласындағы халыққа білім беру туралы» т.б. мақалаларында ол қазақ балаларына бастауыш білім берудің көкейкесті мәселелерін қарастырды. Діни білім беретін мектептердің орнына жаңа әдіспен оқытатын мектептер ашуды ұсынды. Орынбор, Астрахан, Торғай облыстарында осындай мектептердің жұмыс тәжірибесін ұсынып солардан үлгі алуға шақырады. Дала округтік оқу ісінің меңгерушісі, әйгілі миссионер А. Алекторов Отыншының сабақ беру шеберлігіне тәнті болып қатты құрметтеген.

Сот пен мектептегі қызмет Отыншының көп нәрсеге көзін ашады. Жергілікті басшылар мен үйездік шенеуіктерден, саудагерлерден, казактар мен қарашекпендерден қысым көрген қазақтар Омбыға жиі келіп шағымдануға мәжбүр болған Соттың губерниялық хатшысы болып отырған Отыншы оларға бар күш-көмегін аямай көмектесіп отырған. Отыншы өмірінің Омбыдағы кезеңі оның саяси көзқарасының, оқу –ағарту ісінің білікті маманы болып қалыптасуына ықпал етті.

1905 жылы Санкт-Петербургте өткен «Шығыс бұратаналарын» оқыту мәселелері бойынша Ерекше мәжіліске «Дала уалаятындағы» қазақ мұғалімдері атынан О.Әлжанов сөз сөйлеген. Екінші бір 1907 жылы өткен мәжілісте де Отыншы тағы да сөйлеп, «бұратана халықтарды» оқыту туралы «Ережеге» сын айтып, қазақ мектептерінің жұмысын қадағалайтын инспекторлық орынға қазақ мұғалімдерін тағайындау, қазақ мұғалімдерінің құқығын және діни сабақтарды беретін мұғалімдердің жалақыларын орыс мұғалімдерінің құқы мен жалақыларымен теңестіруді және басқа да өзекті мәселелерді ортаға салады. Дала округтік оқу ісінің меңгерушісі, әйгілі миссионер А. Алекторов Отыншының сабақ беру шеберлігіне тәнті болып қатты құрметтеген екен.

О. Әлжанов 1907 жылы Көкпектідегі 2-кластық орыс-қазақ училищесінің меңгерушісі болып тағайындалып, Өскемен, Зайсан уездеріндегі қазақ мектептеріне басшылық жасау міндетін қоса атқарады. 34 жастағы Отыншы Көкпекті училищесіндегі жұмысты қалпына келтіру үшін көп күш жұмсап, жаңа әдіспен оқытатын болыстық мектептер аша бастайды.

Көкпектіде ол тек ұстаздықпен айналыспай, істі болған, зәбір-жапа шеккен қазақтардың мұң-мұқтажын жоқтап, оларға нақты көмек береді. Көкпектіде тұрып жатқан орыс мұжықтары мен татар көпестері қала маңайында қазақтардың жаз жайлауға шығатын жерлерін ешқандай ақы төлемей, қалай болса, солай пайдаланып, қазақтарды басынып, астамшылық жасап, құқықсыз адам санатында қараған. Бұған ашынған О.Әлжанов заң жүзімен жерлестерінің талабын орындауға кіріседі. Оқыған қазақтың бұл әділетті қимылынан қауіптеніп, орыс келімсегі мен татар саудагерінің атынан пәле-жала ұйымдастырылып, О.Әлжанов 1909 жылы 29 шілдеде тұтқындайды. Екі ай Семей түрмесінде ұстап, сотсыз, дәлелсіз 5 жыл мерзімге Жетісу облысының Лепсі уезіне жер аударылады. Патша өкіметі құлағанда, О.Әлжанов Уақытша өкіметтің Лепсі уезі комиссарының орынбасары болады. Жетісу жеріндегі Алаш қозғалысына белсене араласады. Жетісу қазақтары атынан Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылады. Желтоқсанда өткен съезде жалпы, қазақ атынан Алашорда үкіметінің мүшелігіне сайланады. Жетісу облыстық қазақ съездерін ұйымдастыруға қатысады.

Азамат соңысы жылдары О. Әлжанов Лепсіде ашыққан елге көмек көрсету комитетін құрады. Жетісу жерінде милиция жасақтап «Елдің басына мынандай пәле туып тұрғанда мен бұларды тастап кете алмаймын, өлсем-тірілсем де бірге көремін», – деп қарапайым халықты қорғауға бел байлайды. Сол кезеңдегі әскери қақтығыстардың қақ ортасында жүрген О. Әлжанов билік басындағыларға деген сенімін жоғалтады. Патшалық Ресей де, жаңа өкімет басына келген қызылдар да, олармен астыртын келісімге келген алашшылар да тәуелсіздікке қол жеткізбейтінін білді. Сөйтіп, қазақ жерінің орыс бодандығынан жуырда босамайтынына көзі жеткен Отыншы өз жігіттерімен Қытайға өтуге бел байлайды. Жолай нағашысы Шәкәрім Құдайбердиевті тұтқыннан босатып ала кетуді жоспарлайды. Біраз дем алып күш жинап алмақ болып, 12 тамыз күні Қытаймен шекаралас Көктұма ауылына келіп қонады. Ауылда Үржар қақтығысынан кейін демалып жатқан қызыләскерлердің үстінен түседі. Атыс кезінде Отыншы пулеметтен оқ жаудырып, жаралы Шәкәрімнің құтылып кетуіне жағдай жасайды. Қарсыластары ала алмаған соң диірменге от қоя береді. Лаулап жатқан шатыр ішке құлап Отыншы екі жолдасымен от ішінде қалып қояды. 1918 жылы оның өлімі туралы М. Дулатов «Қазақ» газетінде «Тағы Құрбан (Отыншы Әлжанов)» деген мақаласында «Қымбатты Отыншы, алаштың көркейгенін көре алмай арманда кеттім деме, сендей ұл туған ел ешкімнен кем емес.» -деп жазған екен.

Ал Отыншы Әлжановтың әдеби өмірінің өзі бір төбе. Өз халқының әлеуметтік жағдай туралы мақалалар жазып, Омбыдаға сол кездің беделді қазақ газеті «Дала уалаятының» тұрақты корреспонденті болып, өз елінің тұрмыс –тіршілігі, шаруашылығы, наным сенімі туралы ғылыми мақалалар жазып, ауыз әдебиетінің озық үлгілерін жібере бастайды. 40 астам әртүрлі тақырыптағы мақалаларында қазақ балаларының оқуы мен тәрбиесі, халықтық педагогиканың артықшылығы мен кемшіліктері туралы әңгіме қозғап, заман талабына орай орыс мәдениетіне ден қоюға шақырған. Мақаларына «Бабай-Бүркіт», «Орта жүз» деп қол қойған. Семинарияда оқып жүрген кезінде жинақтаған он дәптерге толы еңбегі жоғалып кеткен. Публицистикалық мақалаларынан басқа қазақтың ауыз әдебиетіне, салт-дәстүріне көп көңіл бөлген. Көптеген қазақ мақал –мәтелдері, қолжазба түрінде отбасымен бірге Омбы, Лепсі, Көкпекті арасында көшіп жүрген. 1918 жылы Қытайға қашу үшін жиналғанда барлық мүлкімен қоса қолжазбалар да қолды болған. Отыншының жары Нұржәмила Дүйсенбайқызы (Қошке Кемеңгеровтың туған қарындасы) осы ертегілерді балалары мен немерелеріне айтып беріп отырған. 1962 жылы жарық көрген «Қазақ ертегілерінің» ішінде Отыншы Әлжановтың жинаған ертегілері де енген екен. Қазақ әйелінің әлеуметтік жағдайы туралы көлемді очерк жазған. Еріксіз шалға күйеуге шыққан қазақ қыздарының тағдырын, 26 жолдан тұратын жоқтау сыңсу қалдырған. «Дала уалаяты» газетінде «Қарынбайдың хикаяты», «Күшік пен мысық», «Толағай туралы аңыз», «Бақсы мен дуана», «Қазақтарға пайдалы кітаптар», «Мысырдағы етікші» т.б. еңбектері жарияланған.

«Жас ұрпаққа қажетті білім беріп, дұрыс тәрбиелеуге ұмтылсақ, онда біздің халқымыз да олар жеткен биіктерге жететін болады» -деп, қазақтың қара баласының қамын ойлаған белгілі қоғам қайраткері, ағартушы, ұстаз, фольклорист Отыншы Әлжановтың ұрпақтары бүгінде Қазақстанның түкпір – түкпірінде өмір сүріп еңбек етуде. «Орнында бар оңалар» дейді халық даналығы. Өзіне лайық ұрпағы бар адам бақытты. Оған дәлел-бірнеше ондаған жылдар бойы белгісіз болып келген жерлесіміз Отыншы Әлжановтың өмірі мен қызметі, халқының тәуелсіздігі үшін арпалысқан ауыр тағдыры туралы зерттеу жұмыстарының нәтижесінде «Отыншы Альжанов – беркут Алашорды» атты кітап 2008 жылы жарық көрді. 2010 жылдың 29 мамырында Шығыс Қазақстан облыстық «Дидар» газетінде «Көкпекті аудандық мәслихатының назарына!» деген айдармен «Саясат жолында басшылық еткен азамат туған жерінде неге ұмыт қалуға тиіс?» деген мақала жарық көрген еді. Онда М. Дулатовтың 1918 жылы жарық көрген «Тағы құрбан (Отыншы Әлжанов)» деген мақаласы беріліп, мемлекет және қоғам қайраткері О. Әлжановтың есімін есте қалдыру мәселесі қозғалған болатын. Бірақ сол мақаланың нәтижесін өз басым баспасөз беттерінен көре алмадым.

1916 жылы Үржар ауданының орталығына Алашорда үкіметінің мүшесі, ағартушы, көсемсөзші Отыншы Әлжановтың қоладан құйылған мүсіні орнатылды. Елім-жерім деп ел тәуелсіздігі мен бақыты үшін бәйгеге басын тіккен алаш қайраткерлерінің әрқайсысы құрметке лайық. Олардың қай-қайсы да тарихтан ойып тұрып орын алатын уақыт жеткен сияқты.

Биылғы жылы алаш қозғалысының 100 жылдығы аталып өтуде. Келер жылы алаштың аяулы азаматы – О. Әлжановтың туғанына 145 жыл толмақ. Шығыс Қазақстанның орталығы Өскемен қаласында алаш қайраткерлері атында бір де бір көше жоқтығы өкінішті. Отыншы Әлжановтың есімін мәңгі есте қалдыру болашақ ұрпақты рухани тәрбиелеу үшін қажет Алаш арыстарының бойындағы патриоттық сезім, ұлтжандылықтың тарыдай түйірі жас ұрпақтың бойына сіңсе, қазақ елі шын мәніндегі мәңгілік елге айналары даусыз.

З. Мұхтарханқызы

А.С.Пушкин атындағы облыстық кітапханасының өлкетанушысы

Арманы өшпес, рухы сөнбес - Алаш азаматы

Семей қаласы Қайнар ауылындағы Бегалин атындағы

жалпы орта білім беретін мектептің тарих пәнінің

оқытушысы Маржан Қуатбаева

Арманы өшпес, рухы сөнбес - Алаш азаматы

(Алаш қайраткері Мәннан Тұрғанбаев туралы)

Кешегі Алаш идеясы - бүгінгі Қазақстан! Алашорда басшысы Әлихан Бөкейханов бастаған ұлт зиялыларының ХХ ғасыр басында қазақ автономиясынын құрмақ болған алғашқы ұмтылысын - саяси күресін , жалпы Алаш қозғалысын зерделеу тәуелсіздіктің арқасында ғана жүзеге асқаны ақиқат! Алаш қозғаласы – Отандық тарихмыздың негізгі құрамдас бөлігі ретінде қайта қаралып, зерттелуде.

Алаш қозғалысы тарихын ғылыми тұрғыда салмақтап, саралап алып, тәуелсіз еліміздің өр мінезді жастарының рухани игілігіне жаратуымыз керек. Бұл біздің ұлтымыздың ерлікке толы жасампаз тарихы. Жас ұрпақ оны жоғары бағалап , мақтана білуі тиіс.

Адамзат баласының тарихында миллиондаған жандар өмірге келді, бақиға өтті. Олдардың басым көпшілігі қара басының қамынан аса алмай өмір кешті. «ұл туып , ұлы жолда қызмет етсе , онан зор ұлтқа бар ма ырыс» деген үндеу тастаған Ахмет Байтұрсынов сынды алты алаштың біртуар тұлғалары ғасыр басында өмірге араласты. Халқымыздың дара туып даналық танытқан Ә.Бөкейханов бастаған А.Байтұрсынов, М.Дулатов күрескерлер заманынан озып туып, тозық елді озық етемін деп қазақ елін өрге сүйреді, жолында тұрған кесапаттарды өңменімен түйреді. Олар ең алдымен Ресей шығысының ұлт-азаттық қозғалысының рухани көсемдері еді. Ә.Бөкейханов еуропалық тәрбие алған, еуразиялық деңгейдегі энциклопедист- ғалым, қоғам қайраткері. Ол қазақ сахарасындағы ұлт- азаттық қозғалысын еуропалық демократиялық, конституциялық, парламенттік күрес жолына салды. Ахмет болса, ұлт-азаттық қозғалысына гуманистік , ұлттық сипат берді. Ата-баба аруағын аттамады, атой салып, жауға шапқан замананы даттамады, жаңа демократиялық күрес жолын сыннан өткізді. Әлихан Ресей реформаторлары көсемінің бірі болды. Уақыт өткізіп, Әлихан орыс реформаторларының ұлттың өзін-өзі билеуіне қарсылығын көрді, қазақ жерін талауға бағытталған орыс қарашекпенділерін көшіру саясатын жүргізуге ынталы екенін түсінді. Қазақты орыстандыру , шоқындыру. өз дінінен , ділінен бездіру саясаты ендеп, бойлап бара жатқанын көрген Ә.Бөкейханов орыс зиялыларынан бөлініп , Алаш туын тікті.

1918 жылы 12 қазанда Семей шаһарында Орынбордан арнайы келген, Алаш Орданың автономиялық Үкіметінің төрағасы Ә.Бөкейханұлын қарсы алу рәсімі өтеді. Сонда алғашқылардың бірі болып Мәннән сөз алып, оқытушылар атынан айтқаны: « Сүйікті басшымыз! Еңбегің жанды.Ұлтыңыздың жандана бастағанын көзіңіз көрді»деп тебірене ақтарыла ашық лебіз білдіріпті. Белгілі қазақ ақыны С.Торайғыров пен Ж. Аймауытовтарда Мәннәннің сөзін қостап : «Өмірің, жүрген жолың, біз - інілеріңе жағып қойған шамшырақ! Жасасын сүйреген Алашың! Жаса, жаса сабазым!» - деп , асқақ ұранды, «Көтерілген туым бар, көтеретін ерім бар!» дейтін жүрекжарды қуаныштарын паш еткен. [1.17-21]

Ахмет Байтұрсыновтың реформаторлығы ұлт зиялыларын тәрбиелеуден де көрінді. А. Байтұрсыновтың сүйікті шәкірттері ішінде М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, М.Тұрғанбаев , Башкұрт Зәки Валиди Тоган, қырғыз Ишенасы Арабаев барын мақтаныш сезіммен айтуға болады. Осы ұлы тұлғалар А.Байтұрсыновтың «Қазақ» газеті мектебінен өткен жайсаңдар. А.Байтұрсынов ғұлама ғалым, философ, ұлы ойшыл тұлға. Ол феодалдық патриархалық болмысқа, ескілікке қарсы тұрды, билік, халық билігі, сезім сана, бостандық, адамгершілік, өркениет,мәдениеті,дін,ғылым,ел бірлігі,отан,ел, халық, философиялық категорияларға көзқарасы А.Байтұрсыновтың биік рухтың адамы екендігін көрсетеді. А.Байтұрсынов жайлы М. Әуезов 1923 жылы былай деп жазады: «Ахмет ашқан қазақ мектебі, Ахмет түрлеген ана тілі, Ахмет салған әдебиеттегі елшілдік ұран», «Қырық мысал» , «Маса» , «Қазақ» газетінің 1916 жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер- білім , саясат жолындағы қажымаған қайратты біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын»[2.129-132]

«Сарыарқа» газеті, алғаш 1917 жылдың 15 маусымынан жарық көрген кезден бастап Ахмет Байтұрсыновтың «Қазағы» тәрізді халық мұңын жоқтап , мүдесін қорғаған Алаштың «көзі, құлағы һәм тілі» болды. Бұл басылым аптасына бір рет шығып тұрды. Алаштың үні атанған осы «Сарыарқа» газетінің шығу тарихы,1917 жылғы ақ патшаны тақтан тайдырған ақпан төңкерісінен кейінгі тұста Семей қаласы жапатармағай билікке таласқан түрлі саяси күштердің үлкен бір шиеленісті орталығына айналған еді. Уақытша Үкіметтің ресми билік органы Семей облыстық атқару комитеті өзінің « Бюллетень», «Дело», кадеттер мен эсерлер партиясы «Свободный речь», «Воля народа», социал - демократтар партиясы «Известия Семипалатинского Совета рабочих и солдатских депутатов»,кәсіподақтар ұйымы« Трудовой знамя», татардың «Мәдениет» атты мәдени- ағарту қоғамы « Халық сөзі» секілді бірқатар қоғамдық - саяси басылымдар арқылы елді « бостандық пен теңдікке» үндеп, қызу үгіт –насихат жүргізіп жатты. Міне, осындай сын кезеңде Семей облыстық қазақ комитетінің ұйтқы болуымен «Сарыарқа» газеті ашылып, әр жылдары оның редакторы болып Р.Мәрсеков, құрамында Х.Ғаббасов, И.Әлімбеков,Ш.Керейбаев қызмет атқарды. Басылымды ұйымдастырып шығаруға Б.Сәрсенов пен А.Қозыбағаров , редакция құрамында Ж.Ақбаев, Ә. Ермеков, С.Торайғыров, С.Дөнентаевтар белсене атсалысты.[2.23-31] Императорлық Орыс Географиялық қоғамы бөлімшелерінің басылымдарына да өз мақалаларын жиі жариялай бастайды. Р.Мәрсеков 1902 жылдан 1911 жылға дейінгі аралықта Санкт- Петербург Императорлық Орыс Географиялық қоғамы Семей бөлімшесінің толық мүшесі болып, оның мәжілістеріне жиі қатынасып тұрады. ХХ ғасыр басында аталмыш географиялық қоғамға Алаш көсемі Ә.Бөкейханов( 1900ж.) , ғұлама ақын Шәкәрім ( 1902 ж.) , белгілі заңгер Ж.Ақбаев (1907ж.), Семей қаласындағы мұсылмандар мектебінің меңгерушісі ,орыстың ұлы жазушысы Лев Толстоймен хат жазысқан татар оқымыстысы Р.Елкебаев ( 1907ж.) , көрнекті педагог - ағартушылар Нұрғали және Нәзипа Құлжановтар ( 1908ж). , Семей өлкелік сотының тілмашы И.Тарабаев(1907ж),Зайсан уезінің тілмашы Ж.Иманқұлов(1902ж.) , тілмаш Ө.Оспанов , Күре болысының тұрғыны С.Сандыбаев, Павлодар көпесі А.Аиткин (1902 ж.), көпес М. Хамитов және А.Абылайханов ,Ә.Сәтбаев, А.Барлыбаев,Х.Ғаббасов, К. Дүйсенбаев, М. Тұрғанбаев, Ж.Шанин, М.Әуезов сынды бір топ ұлт зиялылары мүше болды.1917жылдың 7наурызында Р.Мәрсековтың басшылығымен алғаш Семей облыстық қазақ комитеті құрылып, жұмыс жасай бастады.Содан көп кешікпей осы жылдың 27 сәуірі мен 7мамыр аралығында облыстық қазақ съезі өткізіліп,оған Өскемен,Семей,Павлодар,Қарқаралы,Зайсан және көршілес Ресейдің Бийск уездерінен, жалпы саны 200- ден астам делегат қатысады. Ә.Бөкейхановтын ұсынысы бойынша съезде болашақ қазақ саяси партиясы мен мәдени – ұлттық автономиясын құру туралы мәселе талқыланып, қаулы қабылданады.Мұнда бұл бастаманы алғашқылардың бірі болып ғұлама ақын Шәкәрім қуаттап, сөз сөйлейді.[2.59-62]

Съезд жиындары кезінде ресми түрде қайтадан Семей облыстық қазақ комитетінің төрағалығына Р. Мәрсеков, төрағаның орынбасарлығына Х.Ғаббасов, хатшылығына С. Торайғыров сондай- ақ мүшеліктеріне Т.Абайұлы, М.Тұрғанбаев, Ә.Ермеков,Х.Сәрсенов , Ж.Аймауытов ,Н.Құлжанов, А.Қозыбағаров сайланады. Азаматтық қарсыласу жылдары Х.Ғаббасов Семей облыстық қазақ комитеті мен «Алаш»партиясының облыстық комитетін құру, жергілікті земстволық басқару жүйесін енгізу, Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттар сайлау , «Сарыарқа» газетін ашуға қатысты істерде Ә.Бөкейханов ,Р.Мәрсеков,Ә.Ермеков, М.Тұрғанбаев, А.Қозыбағаровтар тізе қосып қатар жүрді. С.Торайғыров «Сарыарқа» газетіндегі «Әлиханның Семейге келуі» мақаласында : «Кешке жақын Семейде , 21 октябрьде , бұрынғы жандарал мекемесі, « Бостандық үйіне» қарай топ-тобымен ағылған қазақ еді. Семинаристер бір рет, гимназистер бір рет,курсистер, мұғалімдер бір рет, саудагерлер, қырдан келгендер бар. « Сегіздегі бала, сексендегі шал да қалмай» дегендей , тойға бара жатқандай бәрінің де мерейлері үстем,еңселері көтеріңкі, жүздері жарық, көздерінен, қозғалыстарынан қуанғандықтары көрініп тұрушы еді. Бір – біріне жолыққанда қуаныштан аман-сәлемді де ұмытып сөздері : «Поезд қашан келеді деу ғана» еді. Бұлар кімді тосады?» дей келіп , әлгі қарақұрым қаптаған халықтың асыға күткені Алаштың көсемі Ә. Бөкейханов екенін, оны поездан М.Малдыбаев пен И. Тарабаевтың қарсы алғанын, ал қалың бұқара атынан Ш.Мұсатаев , облыстық қазақ комитеті атынан А.Қозыбағаров , учительдер одағы атынан М. Тұрғанбаев, семинаристер атынан Ж.Аймауытовтың түрлі құттықтау білдіріп, өзінің өлең оқығанын , содан соң ертеңінде елдің Алаш қаласына барып , Әлихан мен Әлімханның Сибирь съезінде сөйлеген сөздерін тыңдағанын қазақ автономиясы туралы үлкен әңгіме болғанын ақырында Ә.Бөкейханов,Р.Мәрсеков,И.Әлімбековтердің сайлау туралы қыздыратын сөздер айтып, жиылған жұрттың қуаныштан көздеріне жас алып тарағанын жазады.[3.22-35]

Мәннан Тұрғанбайұлы Тұрғанбаев 1886 жылы Семей губерниясында, Қарқаралы уезінде Абыралы болысының № 2 «Сарыапан» ауылында өмірге келген. Сүйегі Арғын, оның ішінде Қаракесек - Қамбар. Мәннан 1910-15 жылдары Уфа қаласында тұрып «Медресе Ғалияға» түсуі , оны ойдағыдай бітіруіне мүмкіндік табады. «Қазақтың ол кездегі ерте оянған тобының бірі « Ғалия шәкірттері еді». Міне , солардың бірі Мәннан да шәкірт кезінде – ақ жазда демалыспен елге оралған сайын төңірегіне үлгі – өнеге шашқан , көкірек көзі оянған талапты жас екенін танытады. Мәннанға жастай іліккен « жетім тағдыр» тырнағынан құтылып , жігерін жасытпай , қайта жетімдік жетесін жетілдіріп саналы өмірге дайындық шағын бастайды . Оның туған алтын ұя мекені - Берікқара жерінің қойнауынан кен қазып, жер кезген шет жұрттық ағылшындардың іс - әрекеттеріне зер салып, көрші ел, Қарқаралыда біраз оқыған жастардың асқақ үндеріне құлақ түруі, жерлес Ақбайдың Жақыбы сынды зиялылармен жақын танысып, жанаса түсуі революциялық сыңайдың өрістетуге бет алысын аңдауына , сергек сезіміне от алдырар әсері болғанды. Оқумен қалыптасқан қоғамдық ой- сана тынымсыз ізденіске баурап , қияға қыранша көз жіберген. Қырға оралған оқыған азаматтың ендігі ғұмыры Орынборда жалғасып, ондағы А. Байтұрсынов жетекшілігімен шыға бастаған «Қазақ» газетіне шақырылады. Ахметпен етене таныса жүріп оның сенімді серігіне айналады. Европалық тәрбие алған алты алаштың біртуар тұлғасы Ә. Бөкейхановтың бастауына ереді. Солардың ұйғарымымен Түркияға сапарлап , Кайірдегі мұсылман рухани академиясы мен Ыстамбулда қысқа мерзімді курстерден өтеді. Бұған да , қазақ тіліне жетіктігі мен араб, түрік тілдерін меңгергендігі , орыс тіліне жүйріктігі, ислам дініне жастайынан қанық болуы басты себеп болса керек. Мәннан аталған төрт ұлттың тілімен салт - дәстүрін жете меңгерумен қоса туысқан татар,өзбек,қырғыз тілдерін білген. Бұл жайында өз қолымен толтырылған анкета сұрағына жазған жауап бұған дәлел. Мәннанның 1915 жылы « Ғалия» медресесін бітіріп куәлік алғаны, мұғалімдік мамандыққа қоса әдебиетші ...» деген құжаттарда бұған айғақ.[2.10-20]

Мәннанның 1917 жылдан кейінгі өмірі мен атқарған қызметі , оған жүктелген қоғамдық жұмыстары Семей қаласы орталық мұражайдағы құжаттарда біраз айқын, ашық жазылған. Мәселен : 1917 – 1919 жылдары Семейдегі педагогикалық курстың меңгерушісі және осы курстың мұғалімі. 1919 жылы Кеңес өкіметі орнаған күннің ертесінде (4 желтоқсан , 1919ж) бастап «Қазақ тілі» газетінің жауапты редакторы , тұңғыш шығарушы болған. Бүкіл Ресейлік Орталық Атқару Комитеті 1919 жылғы 4 сәуірде Қазақстандағы Алаш буржуазиялық - ұлтшылдық партиясы мен Алашорда үкіметінің басшыларына кешірім жасау туралы шешім қабылдаған болатын. Осыдан кейін , белгілі қаламгерлер ендігі еңбегін түгелдей жаңа өкіметтің мақсат - мүддесіне ыңғайлап жазды. Мәннан Жалпы қазақ кеңестерінің I – съезіне делегат болып сайланады. Съезде «Қазақстан» газетасы туралы мәселе қаралады. Төңкеріс комиссиясы құрамына өтеді, ерекше топқа кіреді. Мәннанның жазықсыз жазаға ұшырап, оның шығармаларын (архивтегі газет , журналдардан ) оқуға қатаң тиым салынғаны , жазылып жарық көрген еңбектері « Пайғамбар заманы», « Тіл туралы», « Есеп», «Этика» оқулықтары мүлде жоғалып , ел жадысынан ұмыт болуға шақ қалды. Оны білетін, онымен істес болған, шығармаларын оқыған , оның тікелей жақсылық шарапатын көрген, қамқор мейірімі түскен ұрпақ өкілдері де азайып ,көзден де ,көңілден де ғайып болуда. « Ештен кеш жақсы» демекші біршама деректер жинақтап алғашқы ниетті қадам жасадық .

Мәннан Тұрғанбаевтың жан- жақты білімдар, ұлттың шын жанашыры ретіндегі аса құнды еңбегі. Бұл орайда Мәннанның «қаламы жүйрік, қайраты артық тәрбиеші, оқытушыларға әліппе жазып шығарса екен деген өтінішті ұсынамын» - дегені тек сол кез үшін ғана емес, бүгінгі білім беруді формалау заманы талабына үндесетін аса құнды ұсыныс,үлкен жүректің ізгі тілегіндей мақұлдағаны жөн болар еді. [2.53-56]

« Әр істің өзіне арнаулы әдісі болады. Әдіссіз істелетін еш нәрсе жоқ» деп Мәннанның өзі айтпақшы, әр ғылымның да өзіне тән әдісі болатынына назар аудартуы мен де құнды, әрі адам баласына жазу таныту мен әм әдемі жаздыру ешқашанда оңайға түскен емес. « Оқу, білім - инемен құдық қазғандай». Мәннан алғаш көтерген маңызды мәселе – тақырыбын, жазу таныту тарихын жетік білуге құштарлық танытайық !

Пайдаланылған әдебиеттер:

Ә.Бөкейханов . Шығармаларының толық жинағы; Астана,2013жыл
С.Тәбәрікұлы «Қайран Мәннан» Алматы «Қанағат»-2002 жыл
М. Ескендірұлы (Әбдешов) «Алаш Орда» министрлері; Алматы-2008жыл

2012

Январь

Впервые в г. Семей были успешно проведены операции на сухое сердце.
Рудный Алтай. - 2012. – 10 января. - С. 1-2. (Публикация)

В Аягузском районе открыты диагностический центр и мини-центр для детей на 50 мест в школе им. Д. Бабатайулы.
Рудный Алтай. - 2012. - 14 января. - С. (Публикация)

В Зыряновске открылся первый мини-диагностический центр для обслуживания местного населения и жителей Катон-Карагайского и Курчумского районов.
Рудный Алтай. - 2012. - 21 января. - С. 1. (Публикация)

На территории школы-гимназии № 11 г. Усть-Каменогорск открылся хоккейный модуль "Ледовый каток».
Рудный Алтай. - 2012. - 21 янв. - С. 1. (Публикация)

Март

На чемпионате мира по легкой атлетике Ольга Рыпакова в тройном прыжке завоевала серебряную медаль.
Рудный Алтай. - 2012. - 13 марта. - С. 1. (Публикация)

В Усть-Каменогорске открылся новый торговый центр «METRO».
Рудный Алтай. - 2012. - 15 марта. - С. 3. (Публикация)

Впервые на территории Казахстана в г. Семей открыта бесплатная мастерская по ремонту инвалидных колясок.
Рудный Алтай. - 2012. - 17 марта. - С. 1. (Публикация)

В Восточно-Казахстанской области впервые в Казахстане внедрена Программа ранней диагностики рака предстательной железы.
Рудный Алтай. - 2012. - 20 марта. - С. 3 (Публикация)

В г. Семей открылось второе, после Хиросимы, представительство международной организации «Мэры за мир».
Рудный Алтай. - 2012. - 20 марта. - С. 1, 2. (Публикация)

В г. Семей прошло вручение первой областной премии «Золотая маска», в которой приняли участие артисты четырех театров области.
Рудный Алтай. - 2012. - 27 марта. - С. 1, 2. (Публикация)

Апрель

Начато строительство первого в Казахстане лесосеменного комплекса в Канонерском лесхозе (резерват "Семей орманы").
Рудный Алтай. - 2012. - 3 апр. - С. 1, 5. (Публикация)
В Усть-Каменогорске прошел первый международный фестиваль-конкурс по фольклорным танцам «Құс жолы».
Рудный Алтай. - 2012. - 3 апр. - С. 6. (Публикация)

Май

1 мая в Усть-Каменогорске состоялось торжественное открытие стелы Дружбы перед Восточно-Казахстанским областным Домом дружбы.
Рудный Алтай. - 2012. - 3 мая. - С. 3. (Публикация)

В Восточном Казахстане прошла акция «Дорожная карта дружбы». «Автокараван дружбы» стартовал 24 апреля из Дома дружбы г. Курчатов.
Рудный Алтай. - 2012. - 5 мая. - С. 1, 2. (Публикация)

Первый республиканский конкурс вокалистов имени народных артистов братьев Ришата и Муслима Абдуллиных прошел в Усть-Каменогорске.
Рудный Алтай. - 2012. - 8 мая. - С. 6. (Публикация)

В Усть-Каменогорске начала работать первая в республике школа толерантности.
Рудный Алтай. - 2012. - 15 мая. - С. 5. (Публикация)

В Усть-Каменогорске прошла первая региональная туристская выставка «Туризм. Путешествия. Отдых».
Рудный Алтай. - 2012. - 22 мая. - С. 1, 2. (Публикация)

В Катон-Карагайском районе возрождена посадка бахчевых культур.
Рудный Алтай. - 2012. - 22 мая. - С. 3. (Публикация)

В Усть-Каменогорске в ВКГУ имени С. Аманжолова открылся Центр российской науки и культуры.
Рудный Алтай. - 2012. - 26 мая. - С. 5. (Публикация)

В Усть-Каменогорске состоялся первый чемпионат области по жекпе-жек.
Рудный Алтай. - 2012. - 29 мая. - С. 6. (Публикация)

Июнь

В Усть-Каменогорске открылся музей памяти репрессированных.
Рудный Алтай. - 2012. - 2 июня. - С. 1, 2. (Публикация)

Внедрена новая информационная система видеообращения граждан «Диалог» к руководителям области в ЦОНе № 1 г. Усть-Каменогорск.
Рудный Алтай. - 2012. - 2 июня. - С. 1. (Публикация)

26 мая в Усть-Каменогорске прошел первый фолк-фестиваль "Славянский базар".
Рудный Алтай. - 2012. - 2 июня. - С. 6. (Публикация)

В г. Усть-Каменогорск запущена первая в Казахстане система электронного бронирования и покупки билетов на междугородные автобусы.
Рудный Алтай. - 2012. - 9 июня. - С. 6. (Публикация)

Перед Дворцом спорта установлен большой монитор, на экране которого транслируются все значимые спортивные события.
Рудный Алтай. - 2012. - 12 июня. - С. 1. (Публикация)

Июль

В Абайском районе открыт современный спортивный модуль.
Рудный Алтай. - 2012. - 6 июля. - С. 2, 4. (Публикация)

В г. Семей открыт новый детский мини-центр «Бакыт» на 50 мест.
Рудный Алтай. - 2012. - 6 июля. - С. 4. (Публикация)

Открылся Центр развития молодежных инициатив в г. Усть-Каменогорск. Рудный Алтай. - 2012. - 16 июля. - С. 1, 2. (Публикация)

Август

На ХХХ Летних Олимпийских играх в Лондоне Ольга Рыпакова завоевала золотую медаль. Земляки торжественно встретили олимпийскую чемпионку в аэропорту.
Рудный Алтай. - 2012. - 8 авг. - С. 1, 4. (Публикация)

В Восточном Казахстане впервые прошла республиканская акция «Жолашар» - подготовка детей с ограниченными возможностями к новому учебному году.
Рудный Алтай. - 2012. – 10 августа. - С. 3. (Публикация)

В г. Усть-Каменогорск открыта новая Центральная мечеть.
Рудный Алтай. - 2012. - 24 авг. - С. 3. (Публикация)

Сентябрь

В Жарминском районе открыт новый цементный завод.
Рудный Алтай. - 2012. - 24 сент. - С. 7. (Публикация)

Впервые в Восточном Казахстане по инициативе Министерства образования и науки Республики Казахстан прошел слет опекунов.
Рудный Алтай. - 2012. - 24 сент. - С. 1 (Публикация)

Открыт памятник легендарному Кабанбай батыру из рода Каракерей в местности Богас.

Рудный Алтай. - 2012. - 24 сент. - С. 1, 7. (Публикация)

В с. Барлык Катон-Карагайского района состоялось открытие памятника воинам, погибшим на фронтах Великой Отечественной войны.
Рудный Алтай. - 2012. - 24 сент. - С. 7. (Публикация)

Декабрь

В Усть-Каменогорске открылось Генеральное консульство Российской Федерации
Рудный Алтай. - 2012. - 10 дек. - С. 2. (Публикация)

В Глубоковском районе открылась первая в Казахстане роботизированная молочно-товарная ферма в ТОО «Бобровка+».
Рудный Алтай. - 2012. – 24 дек. - С. 1, 2. (Публикация)

Брест қамалын қорғауға қатысқан шығысқазақстандықтар

1941 жыл 22 маусым күні неміс басқыншылары Кеңестер Одағына тұтқиылдан шабуыл жасап, шекаралық облыстар, соның ішінде Брест қамалы алғашқы соққының астында қалды. Гарнизон әскерлері қамалды бермеу үшін бір ай бойы жанталаса қарсыласып, өшпес ерлік үлгісін көрсетті . Брест қамалын қорғаушылар ішінде әскери міндеттерін 1931-1941 ж. өтеп жүрген бір топ қазақстандықтар да бар еді. Яғни кеңестік басқа республикалар сияқты қазақстандықтар да Ұлы Отан соғысының алғашқы сағатында –ақ жан аямай соғысып, қан төкті.

Брест қамалының қорғаушылары туралы соғыс біткен соң, 15 жыл бойы аса көп ешкім айта қойған жоқ. Кейінірек жазушы С.С. Смирновтың атақты кітабынан соң Брест қамалы қорғаушыларының ерліктері туралы көптеп айтыла бастады.

Бұл –Кеңес жауынгерлерінің, оның ішінде қазақстандық жауынгерлердің ынтымақ-достастығының жеңісі еді. Бірақ қазақстандық қорғаушылар туралы мәлімет аз сақталған, мүлдем жоқтың қасы болатын. Бүгінгі күні сол кезеңнен сыр шертетін деректер көптеп табылуда. Осы орайда Ә. Нұршайықов, Дм. Снегин, Н. Шахов. В. Владимиров сияқты қазақстандық зерттеушілер - жазушылар, тарихшылар, архивистер, Қазақстан журналистердің жаңа толқыны – В. Малиновский, Ю. Кириницияновтардың еңбегін атап өткен жөн.

2016 жылдың 22 маусымында Алматы қаласында Тұңғыш президент Қорында тұсаукесері өткен, тарихшы, журналист, академик, тарих ғылымының докторы Ләйлә Ахметованың "1941. Брестская крепость. Казахстан» кітабын Брест қамалын қорғаушы қазақстандықтардың , оның ішінде шығысқазақстандықтардың тағдыры туралы толық еңбек деп айтуға болады.

Кітапта тұңғыш рет Брест қамалын қорғаушы, із–тұзсыз кеткен 556 жауынгердің аты- жөндері анықталып, полктары, әскери бөлімшелері көрсетіліп, тізімделген. Олардың бір бөлігі шығысқазақстандық жерлестеріміз. Сонымен қатар Қазақ ССР-нен барып, шайқасқан 200-ден астам адамдардың есімдері берілген. Кітап оқиғалары шайқасқа қатысып, тірі қалғандардың естелігі, архив материалдары, 1941 жылдың 22 маусымында Брест қорғанында тұрған полктар мен әсқери құрамалардың құжаттары негізінде құрылған.

Сіздердің назарларыңызға Л. Ахметованың "1941.Брестская крепость. Казахстан"атты кітабынан алынған, Шығыс Қазақстан облысынан шақырылып, Брест қамалын қорғауға қатысқан жауынгерлердің тізімін ұсынамыз:

№	ФИО	Кем был
	Призыв 1940 г.
1.	Ельшин Михаил Васильевич - 1921 г.р., с. Бураново Большенарымский р-н Восточно-Казахстанская обл. Призыв 1940 г. - ВКО	Рядовой, 33 оип. 27.06.41. пленен в БК. Жив
2.	Кондратьев Дмитрий Порфирьевич - 1920 г.р., с. Лесная Пристань Зыряновский р-н Восточно-Казахстанская обл. Призыв 1940 г. Зыряновским РВК ВКО	Рядовой 333 сп. Погиб в БК.
3.	Крамаренко Николай Николаевич - 1921 г.р., с. Московка Самарский р-н Восточно-Казахстанская обл. 15.10.40 .- призван Самарским? РВК	Рядовой, радиотелеграфист роты связи 84 сп. Погиб в БК.
4.	Москвин Василий Александрович - 1919 г.р., п. Каменевка Шемонаихинский р-н Восточно-Казахстанская обл. Призван Шемонаихинским РВК ВКО 1940 г..	Мл с-т, оруж.мастер взвода боепитания 455 сп. Погиб в БК.
5.	Остроумов Геннадий Федорович – 2.08.1921 г.р., с. Сросты Егорьевский р-н Алтайский кр. Призван в ВКО в 1940 г.	Рядовой 3 об 1 од 131 лап. 22.06.41. пленен в БК. 24.04. 1943 г. погиб. Stalag 308
6.	Петров Филат Парфенович - 1920 г.р., п. Нигибай Урицкий р-н Кустанайская обл. Призван 1940 г. Зыряновским РВК ВКО, русский.	Рядовой, электротехн.рота тех.батальон 33 оип. 27.06.41. пленен в БК. Stalag 308. 23.01. 1942 г. погиб.
7.	Степанов Никифор - 1920 г.р., с. Секисовка Глубоковский р-н Восточно-Казахстанская обл. Призыв 1940 г. ВКО, русский	Рядовой, телефонист роты связи 84 сп. 26.06.41. пленен в БК. Frontstalag 307. 22.08. 1941 г. погиб.
8.	Сущев Николай Павлович - 1921 г.р., г.Усть-Каменогорск. Призван Кировским РВК 25.09.40 г., член ВЛКСМ, русский	Рядовой 84 сп. 22.06.41. пленен в БК. 11.02. 1942 г. погиб. IIA Nenbrandenburg, Kriegsgefungenen_Gtammlager
9.	Турчков Николай Михайлович – 1.05.1921 г.р., с. Малороссийка Самарский р-н Восточно-Казахстанская обл. Призван Самарским РВК ВКО 1 (6) октября 1940 г.	С-т, писарь 8 ср 3 сб 84 сп. Погиб в БК.
10.	Чертков Илья Петрович - 1921 г.р., с. Добролюбовка Самарский р-н ВКО. Призыв 1940 г. ВКО	Рядовой, телефонист роты связи 84 сп. Прорвался из БК. Жив.

Призывники Семипалатинской области (ныне Восточно-Казахстанская область) – защитники Брестской крепости

№	ФИО	Кем был
Призыв 1939 г.
1.	Аскаров Кадбарма (Кабдраш) – 1915 г.р., аул 2 Абролинский (Бородулихинский) р-н, призыв 1939 г. Бельагачский РВК Семипалатинская обл., член ВЛКСМ.	Рядовой 33 оип. Погиб в БК.
2.	Берлибеков Жумагул Садыкович - 1916 г.р., Бородулихинский р-н Семипалатинская обл., призыв 1939 г. Бельагачский РВК Семипалатинская обл., б/п.	Рядовой 33 оип. Погиб в БК.
3.	Бурубаев Мандыргалий Тамбербекович - 1918 г.р., с. Арумбек Бородулихинский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1939 г. Бельагачский РВК Семипалатинская обл. б/п.	Рядовой 33 оип. Погиб в БК.
4.	Еланцев – с. Зенковка Бородулихинский р-н Семипалатинской обл. Призыв 1939 г. Семипалатинская обл.	Рядовой 33 оип. Пленен в БК. Жив.
5.	Курмангалиев Мидиев - 1912 г.р., Абайский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1939 г. Бельагачский РВК Семипалатинская обл., б/п.	Рядовой 33 оип. Погиб в БК.
6.	Макишев Капец- 1916 гр Бродулихинский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1939 г. Бельагачский РВК Семипалатинская обл., б/п	Рядовой 33 оип. Погиб в БК.
7.	Лекаров Гаодраш - 1915 г.р., аул 2, Бородулихинский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1939 г. Бельагачский РВК Семипалатинская обл.,б/п	Рядовой 33 оип. Погиб в БК.
8.	Оспанов Оринхан - 1911 г.р., с. Букенчи Жанасемейский р-н Семипалатинская обл., канд. в члены ВКП (б). Призван Бородулихинским РВК Семипалатиснкая обл. 20.09.39.г.	Рядовой, сапер, гидротехническая рота тех.батальона 33 оип. Погиб в БК.
Призыв 1940 г.
9.	Ананьев Евгений Александрович - 1921 г.р., п. Архара Амурская обл. Призван Аягузским РВК Семипалатинская обл. 13.10.40 г., украинец.	Рядовой, курсант пул.взвода полковой школы 44 сп. 24.06. пленен в БК. В 13.10.1941 г. погиб. StalagIVB
10.	Аюпов - Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. - Семипалатинская обл.	Рядовой 44 сп. Погиб в БК.
11.	Байжигитов Кожикен Нурсагатович – 14.02.1921-27.01.1988 гг., аула N5 Аксуатский р-н Семипалатинская обл. Призыв в октябре 1940 г., казах	Рядовой, курсант мин.взвода полковой школы 44 сп. 24.06. прорвался из БК. Жив.
12.	Баталов Михаил – г. Семипалатинск. Призыв 1940 г. - Семипалатинская обл.	Рядовой 455 сп, курсант 2 стрелкового взвода полковой школы. Погиб в БК.
13.	Белов Василий Никитьевич - 1918 г.р., с. Большой Букан Кокпектинский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. - Семипалатинская обл.	Рядовой 33 оип. 24.06. пленен в БК. 13.10. 1941 г. погиб. Frontstalag 307.
14.	Белов Матвей Никифорович - 1914 г.р., с. Большая Буконь Кокпектинский р-н Семипалатинская обл. Призван Кокпектинским РВК в 40 г., б/п.	Рядовой, 33 оип. Погиб в БК.
15.	Бельгибаев Ксембай Амирбекович - 1916 г.р., Абайский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. Семипалатинская обл.	С-т, ком-р инж.отделения инж.роты.инж.батальона 33 оип. 26.06. пленен в БК. В 1944 г. погиб.
16.	Большев Георгий Гаврилович - 1920 г.р., с. Ново-Ермаковка Жанасемейский р-н Семипалатинская обл. Призван Жана-Семейским РВК Сесмипалатинская обл. 13.10.40 г.	Рядовой 44 сп. Погиб в БК.
17.	Бондарев Николай Тимофеевич- 1920 гр с Барановка Змеиногорский р-н Алтайский кр. Призван 1940 г. Урджарским ГВК Семипалатинская обл.	Рядовой, пул-к 3 ср 1 сб 44 сп. Погиб в БК.
18.	Вавилов Василий Петрович – 28.02.1914 г.р., п. Баладжал Жарминский р-н Семипалатинская обл. Призван Жарминским РВК 24 (14).10.40 г., бухгалтер, русский.	Рядовой, писарь 1 пул.роты 1 сб 44 сп. 23.06. погиб в Восточном форту БК. Имя на плитах Мемориала БК.
19.	Васеха Николай Иосифович - 1921 г.р., п. Озеро-Карачи Чановский р-н Новосибирская обл. Призван 13.10.40 г. Аягузским РВК.	Рядовой, пул-к пул.взвода 5 ср 2 сб 44 сп. На 2 день перешли в ВФ. Погиб в БК.
20.	Васильев Иван Осипович - 1919 г.р., с. Урджар Семипалатинская обл. Призван Урджарским ГВК Семипалатинская обл.- 10.40 г.	Рядовой, 44 сп. Погиб в БК.
21.	Васин Василий Карпович - 1920 г.р., д. Красное Корсаково Новосильский р-н Орловская обл. Призыв 1940 г. - Семипалатинская обл.	Рядовой, курсант пул.взвода полковой школы 44 сп. 23.06. пленен в БК. Жив.
22.	Волков Василий - Семипалатинск. Призыв 1940 г. - Семипалтиснкая обл.	Рядовой, курсант пул.взвода полковой школы 44 сп. 24.06. погиб в БК.
23.	Волков Михаил – 1920 г.р., Семипалатинск. Призыв 1940 г. - Семипалатинская обл.	Рядовой, курсант пул.взвода полковой школы 44 сп. 24.06. прорвался из БК. В 1943 г. погиб.
24.	Врекенов Шахмед Врекенович – 5.7.1916 г.р., Бородулихинский р-н Семипалатинская обл.Призыв 1940 г. Семипалатинская обл.	Рядовой 33 оип. 29.06. пленен в БК. 26.06. 1943 г. погиб. Kriegsgefengenen-Stammlager 366.
25.	Габидуллин Тауфик Гелажевич - 1914 г.р., г. Семипалатинск, Жана-Семей. Призыв 1940 г. - Семипалатинская обл., б/п	С-т, 33 оип. Погиб в БК
26.	Гембель Александр Федорович - 1921 г.р., с. Мариновка Жарминский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. Семипалатинская обл.	Рядовой 44 сп. Пленен в БК. Жив. Документов нет.Упоминаются в справочной карточке Нечепоренко К.М.
27.	Герасимов Василий Никифорович - 1922 г.р., с. Благодатное Урджарский р-н Семипалатинская обл. Призван Урджарским РВК Семипалатинская обл. 20.10.40 г.	Рядовой, стрелок 6 ср 2 сб 44 сп. Погиб в БК.
28.	Горянов Владимир Николаевич – 1921-1997 гг., с. Николаевка Бородулихинский р-н Семипалатинская обл. Призван 15.10.40. Калининским РВК Семипалатинска, член ВЛКСМ.	Рядовой, курсант мин.взвода полковой школы 44 сп. 22 июня принял первый бой в расположении полковой школы. Впоследствии сражался в ВФ под командованием майора Гаврилова. 29.06. пленен в БК. Шталаг 113 на территории Германии. Освобожден. С 1945 года продолжал службу в 4-м полку 15-й дивизии. Демобилизовался в 1946 г., вернулся в Семипалатинск. 6.04.1985 награжден орденом Отечественной войны 2 ст. Жив.
29.	Гурин Александр Дмитриевич - 1914 г.р., д. Старая Родионовка Турковский р-н Саратовская обл. Призван 6.02.40 (10.11.40 г.) г. Ленинским РВК г. Семипалатинска, б/п.	Рядовой, писарь штаба 33 оип. Погиб в БК.
30.	Джимов Иван Николаевич - 1921 г.р., с. Дмитриевка Тимирязевский р-н Северо-Казахстанская обл. Призван Октябрьским РВК – 10.40 г., б/п.	Рядовой, курсант мин.взвода полковой школы 44 сп 10 армии. 23.06. пленен в БК. Бяло-Подляска, Серенце (Польша), Германия. Норвегия (Осло). Жив..
31.	Дмитриенко Федор Прокопьевич – 10.10. 1920 г.р., с. Варваровка Курчумский р-н Восточно-Казахстанская обл., член ВЛКСМ, русский.	Рядовой, курсант пул.взвода полковой школы 44 сп. 25.06. пленен в БК. 28.02. 1942 г. погиб. StalagXD - Hamburg
32.	Дубейко Иван Карпович - 1921 г.р., с. Урджар Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. Урджарским РВК Семипалатинская обл., б/п.	Рядовой, шофер 2 зпв роты ПВО 44 сп. Пленен в БК. Жив.
33.	Дынников Павел Федорович – 21.12.1921 г.р., с. Новопокровка Бородулихинский р-н Семипалатинская обл. Призван Аягузским РВК 14.10.40 г., член ВЛСКМ, русский	Рядовой, курсант пул..взвода полковой школы 44 сп. 23.06. пленен в БК. 24.10. 1941 г. погиб. StalagVIIIB
34.	Дятлов - Призван в 1940 г. - Семипалатинская обл.	Рядовой, писарь 5 ср 2 сб 44 сп. Погиб в БК.
35.	Зайцев Иван Михайлович - 1921 г.р.,г. Семипалатинск.	Рядовой, 44 сп. 24.06. прорвался из БК. Жив.
36.	Зверев Михаил Иванович - 1918 г.р., д. Назарово Куйбышевский р-н Новосибирская обл. Призван в 40 г. Семипалатинским ГВК.	Рядовой, 33 оип. Погиб в БК.
37.	Жакупов Ереке - 1917 г.р., с. Тосун Джангильдинский р-н Тургайская обл. Призыв 1940 г. Семипалатинская обл., казах.	Мл. с-т 33 оип. Пленен в БК. Жив.
38.	Жидков Григорий Константинович – 12.03. 1920 г.р., с. Астраханка Целиноградская обл. Призыв 1940 г. Семипалатинская обл., русский.	Рядовой, курсант пул. взвода полковой школы 44 сп. 23.06. пленен в БК. 14.03. 1942 г. погиб. StalagXD (310) Sandboslel - Hamburg.
39.	Жищенко Филипп Дмитриевич – 27.11.1920-5.11.1991 гг., с. Покровка Урджарский р-н Семипалатинская обл. Призван Урджарским ГВК 1.01.40., член ВЛКСМ, русский.	Рядовой, 2 мин. рота 2 сб 44 сп. (п/я 81-40). 24.06.41. прорвался из БК. 27.06.41. – пленен. Лагеря Германии до 8.05.45. Жив.
40.	Иванчихин Алексей Иванович – 7.09.1920 г.р., с. Новопокровка Бородулихинский р-н Семипалатинская обл. Призван 1940 г. - Октябрьским РВК г. Семипалатинска, б/п, русский.	Рядовой 44 сп. 23.06. пленен в БК. 27.10. 1941 г. погиб. Stalag VIII E.
41.	Исаков Илья Дмитриевич - 1921 г.р., г. Семипалатинск. Призван Калининским РВК – 10.40 г.	Рядовой взвод ПТО 44 сп. Погиб в БК.
42.	Искаков - Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. - Семипалатинская обл.	Зам. политрука 33 оип. Погиб в БК.
43.	Казанцев Сергей Иванович - 1920 г.р., п. Егозово Ленинск-Кузнецкий р-н Кемеровская обл. Призван Жарминским РВК 11.11.40 г.	Рядовой, курсант пул.взвода полковой школы 44 сп (п/я 81-23). 23.06. погиб в ВФ на Кобринском укреплении БК. Восп. С. Лебедева.
44.	Калиев Балтабек - 1916 г.р., с. Ново-Троицкое Урджарский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. Семипалатинская обл., казах.	Рядовой 33 оип. 25.06. пленен в БК. В 1941 г. погиб. Frontstalag 307
45.	Каликин Николай Викторович - 1920 г.р., с.Урджар Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. Семипалатинская обл.	Рядовой, пул-к 1 пул.роты 1 сб 44 сп. Пленен в БК. Жив.
46.	Капсамунов Илья Николаевич - 1916 г.р., с. Новотроицкое Урджарский р-н Семипалатинская обл. Призван Урджарским РВК в 1940 г.	Рядовой, 33 оип. Погиб в БК.
47.	Карпуша Иван Андреевич – 25.08.1921-20.03.1981 гг., Семипалатинская обл. Призыв 11.10.1940. Жарминский РВК Семипалатинской обл., член ВЛКСМ, украинец.	Рядовой, курсант стр.взвода полковой школы 44 сп. Пленен 26.06. БК. Лагеря Польши. Германии, Голландии, Франции. В феврале 1945 г. освобожден. Жив.
48.	Качанов Евгений Андреевич – 7.12.1921 г.р., д. Карловка Ачинский р-н Красноярский кр. Призван 10.10. 1940 г. - Семипалатинская обл., член ВЛКСМ. После войны жил в Алма-Ате.	Рядовой, помощник наводчика 1 пулеметного отделения пул.взвода 5 ср 2 сб 44 сп. 24.06. прорвался из БК. Воевал на фронте. Награжден медалями «За оборону Москвы», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941 – 1945 гг.», «За взятие Варшавы», «За освоение целинных земель», юбилейными. Жив.
	Кобзарев Михаил Иванович – 23.09.1920 г.р., г. Семипалатинск, русский. Призван 13.10. 1940 г. - Семипалатинская обл.. б/п. После войны жил в г. Семипалатинске.	Рядовой, курсант пул.взвода полковой школы 44 сп. 24.06. пленен в БК. Бяло-Подляска, шталаг 307, Виденбург. Гамбург и др. После освобождения в 1945 служил в 333 ап. 6.04.1985 награжден орденом Отечественной войны 2 ст. Жив.
49.	Коломийцев Петр Яковлевич - 1920 г.р., с. Благоданое Урджарский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1940 г Семипалатинская обл.. русский	Рядовой, курсант пул.взвода полковой школы 44 сп. Пленен в БК. Погиб в плену в 1941 г.
50.	Костенко Михаил Иванович –1920 г.р., с. Петропавловка Кокпектинский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1040 г. - Семипалатинская обл.	Рядовой, наводчик пулемета пулеметного взвода 5 ср 2 сб 44 сп. 24.06. прорвался из БК. Воевал. Жив.
51.	Котляр Александр - Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. - Семипалатинская обл.	Рядовой, курсант пул.взвода полковой школы 44 сп. 24.06. погиб в БК.
52.	Кучмин Иван Яковлевич - 1919 г.р., г. Семипалатинск. Призван Семипалатинским ГВК 3.3.40 г., член ВЛКСМ.	Старший сержант, командир взвода роты приписного состава 33 оип. Погиб в БК.
53.	Лебедев Сергей Никифорович - 1920 г.р., г. Акмолинск. Призван 15.09.1940 г. - Жарминским РВК Семипалатинская обл., русский. После войны жил в г. Алма-Ате.	Рядовой, пул-к 3 пул. взвода 1 пул.роты 1 сб 44 сп. Сражался в ВФ. Прорвался из БК. Воевал. В плену не был. В 1944 участвовал в освобождении Бреста. Демобилизован в 1950. Награжден орденами Красной Звезды (1945), Славы 3 ст. (1945), медалями «За боевые заслуги» (1944), «За отвагу» (1945), «За освобождение Варшавы», «За взятие Берлина», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941 – 1945 гг.», юбилейными. 1.08.1986 награжден орденом Отечественной войны 1 ст. Жив.
54.	Макуха Иван Дмитриевич – 17.06. 1921 г.р., с. Иларинка Жарминский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. - Семипалатинская обл., тракторист, украинец	Рядовой, курсант 2 стр.взвода полковой школы 44 сп. Прорвался из БК. 29.06.41. пленен под Минском. 14.11. 1941 г. погиб. Stalag XII/А.
55.	Маркевич Василий Станиславович – 17.11. 1920 г.р., г. Зайсан Восточно-Казахстанская обл. Призван Калининским РВК Семипалатинской обл. в 40 г., член ВЛКСМ, поляк	Рядовой, ездовой взвод ПТО 2 сб 44 сп. 23.06. пленен в БК. 20.08. 1941 г. погиб. Frontstalag 307.
56.	Мищенко Степан Степанович – 5.05. 1920 г.р., с. Мариновка Жарминский р-н Семипалатинская обл. Призван Жарминским РВК Семипалатинская обл. 20.10.40 г., украинец	Рядовой, курсант стр.взвода полковой школы 44 сп. 23.06. пленен в БК. 14.01. 1942 г. погиб. StalagXIIIBWelden.
57.	Неустроев Леонид Петрович - 1918 г.р., с. Белокаменка Жанасеймейский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. Семипалатинская обл., русский, рабочий.	Рядовой, стрелок 1 ср 1 сб 44 сп. 22.06.41. прорвался из БК. 23.06.41. пленен под г. Кобрин Брестской обл. Погиб в плену 6.10. 1941 г.Stalag 307, № 31738.
58.	Нечепоренко Константин Михайлович – 20.6. 1920 г.р., с. Мариновка Жарминский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. - Семипалатинская обл., член ВЛКСМ. 6 кл., украинец.	Рядовой 3 рота 3 взвод 44 сп. 22.06. прорвался из БК у Северных ворот. Пленен вне крепости 22.06. в районе Бреста. Лагеря в Польше, Германии. Stalag IV B. Лагерный номер 115530. 15.04.45. освобожден американцами. Жив.
59.	Никонов Александр Иванович - 1920 г.р., с. Пеньярск Новошульбинский р-н Семипалатинская обл. Призван Калининским РВК г. Семипалатинска 13.10.40 г. Основание Алфавитная книга № 2, стр. 73, б/п	Рядовой, курсант мин.взвода полковой школы 44 сп. Погиб в БК.
60.	Носиков Григорий Ефимович - 1920 г.р., с. Михайличенково Бородулихинский р-н Семипалатинской обл. Призыв 1940 г. - Семипалатинская обл.	Рядовой, пул-к 2 пул.роты 2 сб. 44 сп. 28.06. пленен в БК. Жив.
61.	Овечкин Николай Александрович - 1921 г.р. с. Петропавловка Жанасемейский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. Семипалатинская обл	Рядовой 44 сп. Пленен в БК. Жив.
62.	Павленко Иван Федорович – 15.03.1921-15.11.2003 гг., с. Георгиевка Жарминский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. Семипалатинская обл., 7 кл., б/п. После войны проживал в Краснодарском крае.	Рядовой, пулеметчик 1 пул. роты 1 сб. 44 сп. 24.06.41. прорвался из БК у Северных ворот. Воевал. Жив.
63.	Пилицкий Павел Ильич – 25.12.1916 г.р., с. Урджар Семипалатинская обл. Призван Урджарским РВК Семипалатинская обл. 11.10.40 г.	Рядовой, (сержант, ком. отд.) курсант стр.взвода полковой школы 44 сп. 23.06. пленен в БК. 31.10. 1941 г. погиб. StalagVIIIE
64.	Плисов Иван Иванович - 1921 г.р., с. Решеты Кочковский р-н Новосибирская обл. Призыв 1940 г. - Урджарский РВК Семипалатинская обл.	Рядовой, курсант пулеметного взвода полковой школы 44 сп. Погиб в БК.
65.	Подскрепко Николай Иванович - 1919 г.р., с. Мало-Горское Самарский р-н Восточно-Казахстанская обл. Призван Семипалатинским ОВК - 1940 г.	С-т 455 сп. Погиб в БК.
66.	Поморцев Борис Александрович – 31.07.1921 г.р., г. Семипалатинск. Призыв в августе 1940 г. - Семипалатинская обл.	Рядовой. Курсант пульвзвода 2 ср полковой школы 44 сп. Погиб 28.06.41. БК.
67.	Пономарев Петр Иванович - 1920 г.р., с. Николаевка Жарминский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. Семипалатинская обл.	Рядовой 44 сп. Пленен в БК.Жив. Документов нет. Упоминаются в справочной карточке Нечепоренко К.М.
68.	Попов Василий Петрович - 1920 г.р., г. Барнаул. Призыв 1940 г. - Семипалатинским ГВК, авг. 1940.	Рядовой, курсант минометного взвода полковой школы. 44 сп.Погиб в БК.
69.	Рафиков - Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. Семипалатинская обл.	Рядовой 33 оип. Погиб в БК.
70.	Речкунов Александр Иванович- 1921 г.р., с. Алексеевка Зайсанский р-н Восточно-Казахстанская обл. Призван Аягузским РВК в 1940 г.	Рядовой телефонист роты связи 44 сп. Погиб в БК.
71.	Сидоров Николай Васильевич – 1921- январь 2002 гг., с. Урджар Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. Урджарским РВК Семипалатинская обл. Русский, шофер, ВЛКСМ с 1938, 5 кл.	Рядовой, шофер роты ПВО 44 сп. 22.06. прорвался из БК. Попал в плен 22.07.1942 под Купинском, будучи мл. л-том 38 сд 28 Арм. Лагеря на Украине под Харьковым, затем Маутхаузен (Австрия). Освобожден, после прохождения проверки отправлен 8.12.1945 в Урджарский РВК. 6.04.1985 награжден орденом Отечественной войны 2 ст. Жив.
72.	Сидоров Николай Иванович - 1918 г.р., с. Урджар Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. - Семипалатинская обл.	Рядовой, пулеметчик пулеметного взвода 5 ср 2 сб 44 сп. 24.06. прорвался из БК. Воевал. Жив.
73.	Скворцов Яков Афанасьевич - 1920 г.р.,с. Сахновка Новошульбинский р-н Семипалатинская обл. Призван Семипалатинским ОВК, член ВЛКСМ. 3 курса педучилища, русский	Рядовой, курсант пул. взвода полковой школы 44 сп. 24.06. пленен в БК. Восп. Кобзарева М. 21.9. 1941 г. погиб. Stalag 308 - VIII E. Лагерный номер 21389.
74.	Сопин Александр Иванович - 1920 г.р., с. Актогай Аягузский р-н Семипалатинская обл. Призван Аягузским РВК Семипалатинская обл. - 1940 г.	Рядовой, пул-к 1 пул.роты 1 сб 44 сп. Погиб в БК.
75.	Строколистов Михаил Никонович- 1920-2002 гг., Урджарский р-н Семипалатинская обл. Приз. 1940 из Урджарского р-на Семипалатинской обл. Член ВЛКСМ. После ВОВ проживал в Семипалатинской обл, а затем переехал в г. Карасук Новосибирской обл.	Рядовой, заряжающий взвода ПТО 1 сб 44 сп. 28.06. пленен вБК. Участник обороны ВФ. Пленен 28 июня. Бежал, но снова 5.07.41. попал в плен в районе Бобруйска, содержался в лагере Бобруйска и отправлен в Дортмунд (Германия). Жив.
76.	Сулейманов Нави Сулейманович - 1918 г.р., с. Мамыртубук Бескарагайский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. Семипалатинская обл.	Рядовой 33 оип. 22.06. пленен в БК. 6.5. 1942 г. погиб. Kriegsgefengenen-Stammlager.
77.	Тимошенко Иван - Урджарский р-н Семипалатинская обл.	Рядовой, пул-к пул.взвода 5 ср 2 сб 44 сп. 24.06. прорвался из БК. Воевал. В 1941 г. погиб.
78.	Тишков Дмитрий Александрович - 1920 г.р., г. Семипалатинск. Призыв 1940 г. Семипалатинская обл.	Рядовой, стрелок 3 ср 1 сб 44 сп. 22.06.41. прорвался из крепости. Пленен в Брестской обл. Жив.
79.	Тюнин Расцвет Федорович - 1916 г.р., с. Крестовка Зыряновский р-н Восточно-Казахстанская обл. Калининским РВК в 02.40 г., член ВЛКСМ.	С-т, ком-р инж.отделения инж.роты инж.батальона 33 оип. Погиб в БК.
80.	Федин Василий - Урджарский р-н Семипалатинская обл.	Рядовой, пул-к пул.взвода 5 ср 2 сб 44 сп. 24.06. погиб в БК.
81.	Федосенко Георгий Андреевич – п. Казаншункур Жарминский р-н Семипалатинская обл.	Рядовой вычислит.отделение топовычислит.взвод штабная батарея 131 лап. 22.06. погиб в БК.
82.	Филиппов Михаил Ефимович - 1920 г.р., Бескарагайский р-н Семипалатинская обл. Призван Жанасемейским РВК 13.09.40 г.	Рядовой, стрелок 2 ср 1 сб 44 сп. Прорвался из БК. Воевал. В 1941 г. погиб.
83.	Хальжанов Анвар - 1916 г.р., а. Иркуль Чиилийский р-н Кзыл-Ординская обл. Призван Ленинским РВК	Рядовой, гидротехическая рота тех.батальона 33 оип. Погиб в БК.
84.	Холодный Иван Григорьевич - 1921 г.р., с. Урджар Семипалатинская обл. Призыв 15.09. 1940 г. Урждарским РВК Семипалатинская обл.	Рядовой, взвод ПТО 2 сб. 44 сп. 22.06.41. погиб в БК.
85.	Шишкин Василий Павлович – 23.02. 1920 г.р., с. Громовка Чарский р-н Семипалатинская обл. Призыв 1940 г. - Семипалатинская обл., украинец.	Рядовой 44 сп. 23.06. пленен в БК. 19.02. 1943 г. погиб. Stalag 307.
86.	Шкирник Иван Дмитриевич - 1921 г.р., с. Георгиевка Семипалатинская обл. Призыв 11.10.1940 г. - Семипалатинская обл., бухгалтер, 7 кл., украинец.	Рядовой, курсант 2 стр.взвода полковой школы 44 сп. Пленен в БК. Жив.
87.	Цемкин Григорий Петрович – 25.04.1921 г.р., с. Благодатное Урджарский р-н Семипалатинская обл. Призван - Урджарским РВК Семипалатинская обл. 20.10.40 г.	Рядовой, стрелок 6 ср 2 сб 44 сп. 24.06. пленен в БК. 24.10. 1944 г погиб. 44 LagerOranienburg.

Данные на 1.05.16.

Барлықтарыңызды «Ақиқатқа айналған аңыз» атты тарихи материал негізінде ұйымдастырылған, Брест қамалы қорғаушыларының тағдырынан сыр шертетін кітап көрмесін тамашалауға шақырамыз. Көрмеде С.С.Смирновтың, А. И. Боровскийдің, М. Әбдіхалықтың зерттеулері ұсынылған.