Биылғы жылдың 9 қаңтары күні бұрынғы Большенарым, қазіргі Үлкен Нарын ауданының құрылғанына 90 жыл толғалы отыр. 1935 жылы қаңтар айының 9 жұлдызында Зырян, Катонқарағай және Күршім аудандарының жерлерінен бөліне отырып Болшенарым ауданы құрылады. Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті (ВЦИК) оны 1935 жылдың 31 қаңтарында бекітеді. Ауданның құрылуымен 1935 жылы жұмысшылар, шаруалар және қызылармияшылар депутаттарының аудандық кеңесі құрылады. Аудандық атқару комитетінің бірінші төрағасы болып Спиридонов Константин Петрович сайланады. Ол 1895 жылы 14 желтоқсанда Қазан қаласында туған, әкесі – ұста, шешесі – тігінші, 1914-1917 жылдар аралығында бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан, одан кейін қызыл қылыш эскадрильясының командирі ретінде Қазаннан Қытай шекарасына дейін азамат соғысына қатысқан, 1921 жылдан БКП(б) мүшесі. Жауапты хатшы Баймурдин, аудандық жер бөлімінің бастығы Акижанов болады. (толық аты-жөндері табылмады)
1935-1936 жылдары ауданның саяси-экономикалық ахуалы төмендегідей болады: жер көлемі 3698 шаршы километр, халқының саны 25947 адам, олардың 3779 қазақтар, 22168 орыстар және басқа ұлттар, 8971 - жұмысшы, 14725 - кохозшылар, 1915 - кедей адамдар, орта шаруалар - жоқ, бай, кулактар - 336; халықтың 74,49% - сауатты, 8,96% - жартылай сауатты, 16,55% - сауатсыз; орташа тығыздығы бір шаршы километрге 7 адамнан келеді.
Ауданның әкімшілік бөлінісі: орталығы – Большенарым ауылы, ауылдық кеңестер – 22, елді мекендер саны – 41. Сол кездегі ауылдық кеңестер мен олардың орталықтары: Буранов ауылдық кеңесі (орталығы Буранов), Хайрузовка (Хайрузовка), Егізтөбе (Нагуманов), Усть-Нарым (Усть-Нарым), Малокрасноярка (Малокрасноярка), Трушников (Трушников), Үркер (Свинчатка), Көкөзек (Көкөзек), Жұлдыз (Кіші Қоңқай), Малонарым (Малонарым), Солоновка (Солоновка), Новополяковка (Новополяковка), Сенное (Сенное), Огневка (Огневка), Орджоникидзе (Малонарым тау-кен кәсіпорны), Ульяновка (Ульяновка), Солдатово (Солдатово), Яры (Яры), Майемер (Майемер), Үштөбе (Үштөбе), Новоберезовка (Новоберезовка), Большенарым (Болшенарым). Егізтөбе, Үркер, Көкөзек, Жұлдыз, Майемер және Үштөбе ауылдық кеңестерінде қазақтар басым болса, қалған ауылдық кеңестерінде орыс ұлтының өкілдері басым болды.
Сол жылдары: 39 ұжымшарлар (олардың 13 ірі), 604 жеке шаруашылықтар, 52 «бай кулактардың» шаруашылықтары, І және ІІ буынды 36 мектеп, 55 сауат ашу және ересектерге арналған мектептер, 15 клуб, 16 оқу үйлері (изба читальня), 1 киноқондырғы, 4 радиоузель (Большенарым, Малокрасноярка, Новоберезовка, Солдатово ауылдарында), 20 төсек-орындық аудандық аурухана, емхана және дәріхана, 13 партия, 44 комсомол, 8 кәсіподақ ұйымдары болған. 1936 жылдың желтоқсан айынан бастап 1000 дана тиражбен «Сталинская путь» атты аудандық газет шыға бастаған.
Колхоздарға Большенарым және Новоберезовка ауылдарындағы екі МТС қызмет еткен. Большенарым ауылындағы МТС 1934 жылы құрылып, құрамындағы 61 трактор, 11 жүк және 2 жеңіл автокөліктерімен 12 ұжымшардың 17024 га егістігін өңдеген, директоры И.Кива деген адам болған. Новоберезовка ауылындағы МТС 1936 жылы құрылып, құрамындағы 44 трактор, 6 комбаин, 7 жүк және 1 жеңіл автокөлік, 3 қос аттық арба (бричка), 13 жұмыс аттарымен 47 жұмысшы 10 ұжымшардың 10662 га егістігін өңдеген, директоры Пипа деген адам болған.
Аудан орталығында мал өнімдері шикізатын дайындайтын Семей «Главмясо» ет комбинатының бөлімшесі болған. Алтын өндірушілерді азық-түлікпен қамтамасыз ететін мекемеден басқа Большенарым және Малокрасноярка ауылдық тұтыну қоғамдары (сельпо), Большенарым, Малокрасноярка, Новоберезовка, Солоновка ауылдарында ашық базарлар қызмет атқарған. Большенарым және Малокрасноярка ауылдық тұтыну қоғамдарында нан, ет және жем дайындайтын дайындау пункттері болған. Ауданға және көрші Катонқарағай ауданына механизатор кадрларды дайындау үшін механизаторлар мектебі ашылып, оның курстары Солоновка ауылында да ұйымдастырылады. Соңынан осы мектептің негізінде механизаторлар дайындайтын училище құрылып, СПТУ-16 деп аталып, 1935-1980 жылдар арлығында 13 мыңға жуық механизаторлар дайындайды. Олардың ішінде Слабодчиков К.С., Сычук А.Е. Социалистік Еңбек Ері атанып, көпшілігі еңбектері үшін орден медальдармен марапатталды.
1935 жылы ауданда өнеркәсіп кәсіпорындарынан: Оңтүстік Алтай кеніш басқармасы (43 жұмысшы, 38 қызметкер), алтын өндірушілерді азық-түлікпен қамтамасыз ететін мекеме (золото-продснаб) (14 жұмысшы, 33 қызметкер), қала маңындағы шаруашылық (пригородное хозйство) (39 жұмысшы, 11 қызметкер) – бұлардың үшеуі де Солдатово ауылында болды, кен басқармасы Бүкілодақтық маңызды иеленді; сондай-ақ екі алтын өндіру кәсіпорны Теректі (173 жұмысшы, 4 қызметкер), Малонарым (900 жұмысшы, 14 қызметкер), бұлардың барлығында 1169 жұмысшы, 100 қызметкер еңбек етті. Жыл сайын мамыр-тамыз айлары аралығында алтын өндіру жұмыстарына сырттан 500 жуық адамдар келіп еңбек етіп отырған. Кен орындарының жұмысы құпия болып, олар алтын өндіру бойынша Бүкілодақтық «Алтайзолото» тресінің құрамына кірген. Кейіннен Майемер және Свинчатка кен орындары ашылған.
Ауданда Усть-Нарым, Солдатово және Солоновка ауылдарында жылына 1600 центнер май шығаратын үш май зауыттары болған, оларда 25 жұмысшы, 4 қызметкер еңбек еткен. Үш зауыт та жылқы жетекті құрылғылармен қамтамасыз етілген, олар Большенарым, Катонқарағай, Зырян, Бұқтырма, Самар және Күршім аудандарын қамтитын ауданаралық Малокраснояр зауыт басқармасына қарайды.
1954 және 1957 жылдары Қазақстанда жергілікті кеңестерді қайта құру жүргізіліп, сол жылдары Шығыс Қазақстан облысының да көптеген селолық және ауылдық кеңестері таратылып, басқа кеңестерге біріктіріледі. 1954 жылы 13 тамызда: Боран және Большенарым – Большенарым, Егізтөбе, Көкөзек және Жұлдыз — Жұлдыз, Майемер, Үштөбе, Яры, Орджоникидзе және Новоберёзовка — Новоберёзовка, Малонарым және Солоновка — Солоновка, Огнево және Ульяновка — Ульяновка, Үркер, Усть-Нарым және Хайрузовка — Хайрузовка ауылдық кеңестеріне біріктірілді.
Шағын ұжымшарларда материалдық-техникалық базаны дамыту, техникалар мен еңбек ресурстарын ұтымды пайдалану және басқару тиімсіз болғандықтан 1950 жылдан бастап шағын ұжымшарлар ірілендіріліп біріктіріле бастайды. 1957 облыстық атқару комитетінің шешімімен экономикалық тұрғыдан нашар ұжымшарлар кеңшарларға (совхоздарға) біріктіріліп, ауданда кеңшарлар дәуірі де басталады. Осыған байланысты аудандағы ұжымшарлар біріктіріліп ұлғайса, кейбіреуі кеңшарларға айналады.
1956 жылы Новоберезовка ауылындағы «2 бесжылдық», Майемера ауылындағы «Амангелді», Яры ауылындағы «Баррикада» және Үштөбе ауылындағы «Ворошилов» ұжымшарлары «Ворошилов» атындағы ұжымшарға бірігіп, орталығы Новоберезовка ауылы болып белгіленеді. Новоберезовкадағы МТС-ті 1957 жылы 1 миллион сомға несиеге ұжымшар сатып алып, 1958 жылы толық өтейді. 1958 жылы Огневкадағы «Буденный», Красная Полянадағы «Красная Поляна», Ульяновкадағы «Ленин» колхоздары «Ворошилов» атындағы ұжымшарға бірігіп, «Ленин» атындағы ұжымшар болып аталады. Бұл ұжымшарды 1956 жылдан бастап ұзақ жылдар Бошай Кітапбаев басқарады. Бошай Кітапбаев 1971 жылдың 8 сәуірінде ауылшаруашылық өндірісін дамытудағы және егіншілік пен мал шаруашылығы өнімдерін мемлекетке сатудың бес жылдық жоспарын орындаудағы жетістіктері үшін Ленин орденімен және "Орақ пен Балға" алтын медалімен марапатталып, Социалистік Еңбек Ері атағына ие болады.
30 жылдары Солоновка ауылында «Мирзоян» атындағы және «Новая жизнь» атты екі ұжымшарлар, ал Малонарым ауылында «Пламя революции» және «Жданов» атындағы ұжымшарлар болады. 1937 жылы «Мирзоян» ұжымшарынан «Ильич» атты ұжымшар бөлініп шығады. 1940 жылы «Мирзоян» ұжымшары, 1952 жылы «Новая жизнь» ұжымшары «Ильич» ұжымшарына бірігеді. 1944 жылы Малонарымдағы «Пламя революции» ұжымшары «Жданов» атындағы ұжымшарына бірігеді. 1958 жылы Солоновкадағы «Ильич» ұжымшары мен Малонарымдағы «Жданов» ұжымшарларының бірігуімен «Жданов» ұжымшары құрылады. «Жданов» ұжымшары табысы бойынша «миллионер» ұжымшар атанып, Шығыс Қазақстан облысы бойынша жоғары үнемді (высоко рентабельный) шаруашылық атанады. Ұжымшарды 1964 жылдан бастап ұзақ жылдар Ленин орденінің иегері, одақтық ұжымшарлар Кеңесінің мүшесі Қапышев Құмарбек Қапышұлы басқарады.
Солдатово ауылындағы «Муравей» ұжымшары 1950 жылдың басында жалпы жиналыстың қаулысы негізінде «Калинин» атындағы ұжымшарға ауысады. Сол жылдың желтоқсан айында осы ауылдағы «Большевик» ұжымшары «Калинин» ұжымшарымен бірігеді. Ұжымшарды 1955 жылдан 1973 жылға дейін отызмыңдықтар қатарында Москва қаласынан келген Николай Иванович Лозовой басқарады. Лозовой Н.И. 1966 жылы 23 маусымда астық, жемшөп дақылдарын өндіру мен дайындауды ұлғайтқаны және ауыл шаруашылығы техникасын жоғары өнімділікпен пайдаланғаны үшін Социалистік Еңбек Ері атағы беріледі.
1961 жылы 30 қаңтарда «Сталин», «Абай», «Красный Октябрь» және «Хрущев» ұжымшарларының бірігуімен «Красный Октябрь» кеңшары құрылады, көп ұзамай бұл кеңшардың атауы «Хрущев» кеңшары болып өзгертіледі. Осы жылдың қараша айында «Хрущев» кеңшарынан Қазақстанның 40 жылдығы атындағы кеңшар бөлініп шығады да орталығы Большенарым ауылы болып белгіленеді. Кеңшардың алғашқы директоры болып Слямов Батырхан Слямұлы тағайындалады. «Хрущев» кеңшарының орталығы Новохайрузовка ауылы болып қалады. Кеңшардың директоры болып Кнаус деген адам тағайындалады. (бұйрықта аты-жөні толық жазылмаған) 1964 жылдан бастап Хрущев кеңшарының атауы Хайрузов кеңшары болып өзгертіледі.
1974 жылы шілде айында «Қазақстанның 40 жылдығы» атындағы кеңшардың бірнеше бөлімшелері (Новополяковка, Сенное, Бесүй) мен «Ленин» атындағы ұжымшардың Ульяновка, Красная Поляна, Огневка ауылдарындағы тактор-дала бригадалары біріге отырып «Ульяновка» атындағы кеңшар құрылады. Кеңшар директор болып Шапорев Николай Иванович тағайындалады.
Бұқтырма су электр станциясы салынып біткеннен кейін Ертіс өзені мен оған құятын өзен-сулар тау аңғарларына құйылып Бұқтырма су қоймасы пайда бола бастайды. Шығыс Қазақстан және Семей облыстарының 332,8 мың гектар жері су қоймасының астында қалатындығы анықталып, ол жерлердегі елді мекендер 1955-1958 жылдар аралығында көшіріледі. Барлығы 95 елді мекен, 9600 отбасы (27,5 мың адам) қоныс аударуға мәжбүр болады. 50 ұжымшар мен бір кеңшардың жерлері, 11 мың гектар орман алқаптары, бірқатар жергілікті өнеркәсіптік кәсіпорындар, сондай-ақ бес мұнай базалары, 6 өзен айлақтары (пристань), «Шығыс айналма жолы» деген атаумен белгілі болған кеңестік маңыздағы жолдың 97 шақырымы су астында қалды. Сол кезде Большенарым ауданының 12 елдімекені көшірілген еді, олар: 1956 жылы Малокрасноярка ауылынан – 195, Үркер ауылынан – 85, Усть-Нарым ауылынан – 199, Қызылту ауылынан – 11, Свинчатка ауылынан – 399, Малокрасноярка айлағынан (пристань) – 8 отбасы, 1957 жылы Трушниково ауылынан – 68 отбасы, 1958 жылы Хайрузовка ауылынан – 174, Нагуманов ауылынан – 56, Жаңатал ауылынан – 12, Буранов ауылынан – 77, Васильевка ауылынан – 16 отбасы көшірілген еді. Осыған байланысты Малокраснаоярка және Трушников ауылдық кеңестері таратылады.
1963 жылы 2 қаңтарда Катонқарағай ауданы таратылып, Большенарым ауданына біріктіріліп, олардың негізінде Большенарым ауылдық ауданы құрылады. Оның құрамына 15 ауылдық кеңес кіреді: Белое, Большенарым, Жұлдыз, Катонқарағай, Маркс, Медведка, Новоберёзовка, Новополяковка, Сенное, Солдатово, Солоновка, Ульяновка, Өрел, Хайрузовка, Чернова.
1970 жылы 4 желтоқсанда Катонқарағай ауданына қалпына келтіріліп, оның құрамына 7 ауылдық кеңес берілді: Белое, Жамбыл, Катонқарағай, Маркс, Медведка, Өрел және Чернова.
Кейінірек Ульяновка және Сенное ауылдық кеңестері таратылып, Новополяковка ауылдық кеңесіне, Жұлдыз ауылдық кеңесі таратылып Большенарым ауылдық кеңесіне біріктіріледі.
1997 жылғы 23 мамырда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Большенарым ауданы таратылып, аумағы Катонқарағай ауданының құрамына енеді. Орталығы Большенарым ауылына көшіріледі.Ол кезде ауданның құрамында 13 ауылдық округ болады, олар: Белое, Большенарым, Жамбыл, Катонқарағай, Коробиха, Медведка, Новоберёзовка, Новополяковка, Солдатово, Солоновка, Өрел, Хайрузовка, Чернова.
Шығыс Қазақстан облыстық мәслихатының 2009 жылғы 16 қазандағы шешімімен Большенарым ауылының атауы Үлкен Нарын ауылы болып өзгертіледі.
2023 жылғы 28 желтоқсандағы ҚР Президентінің №424 Жарлығымен 2024 жылдың 1 қаңтарынан бастап бұрынғы Большенарым ауданының аумағында орталығы Үлкен Нарын ауылында орналасатын Үлкен Нарын ауданы құрылды. Ал Катонқарағай ауданының орталығы Үлкен Нарын ауылынан Қатонқарағай ауылына көшірілді.
Өлкетанушы Дүйсен Бралинов
Бұл сұрақтың жауабы кітапхана қызметін және кітаптың қазіргі сандық технологиялар дәуіріндегі рөлін бағалауды қажет етеді. «Қолдаймын» және «Қарсымын» пікірталастарында бәрі біржақты емес, алайда барлық қатысушы тараптардың белсенді ұстанымы мен нақты істері жағдайдың өзгеруіне әсер етеді. Мәселен, 21 қыркүйек – Халықаралық бейбітшілік күні, Өскемен қаласында облыстың мәдени өміріндегі ерекше жарқын оқиғалардың бірі болып, Open Air форматында алғашқы «Shygys Book Fest-2024» кітап фестивалі өтті. Шығыс Қазақстан облыстық кітапханалары ұйымдастырған фестиваль ашық аспан астындағы зияткерлік демалыс мерекесіне айналды. «Бұл жаңа форматтағы алғашқы кітап фестивалі. Біз әрине, толқыдық, барынша дайындалдық: фестиваль өтетін орынды, балалардың, жастардың, ересектердің әртүрлі талғамдары мен қызығушылықтарын ескере отырып, қандай локация құрамыз, не ұйымдастыру керектігін мұқият ойластырдық. Біздің үмітіміз ақталды – фестиваль үлкен жетістікте өтті. Бұған шуақты ауа-райы да, фестивал ұйымдастырылған орын – қала тұрғындарының сүйікті Арбат алаңы да ықпал етті. Біз құрастырған қызықты бағдарлама қатысушылардың түрлі талғамына орай бай болып, озық және жаңадан бастаған кітапқұмарларды біріктірді», – дейді А.С. Пушкин атындағы Шығыс Қазақстан облыстық кітапханасының директоры Назым Тлеубекова.
Расында да, Кітап фестивалі ұсынған қызметтердің барлығы жаңалыққа толы болды: дәстүрлі әдебиет көрмелерін кітап инсталляциялары мен жерлес жазушылардың жеке заттары безендірді. Импровизацияланған сахналар мен орындарда авторлармен, оның ішінде басқа қалаларда тұратын қаламгерлермен бетпе-бет кездесулер өтті. Зерттеуші, әдебиеттанушы, Қазақстан Республикасы Жазушылар одағы мен Еуразия Жазушылар одағының мүшесі, Шыңғыс хан Халықаралық Академиясы мен Қазақстан Республикасы Тарих және қоғамдық ғылымдар Академиясының академигі Жәди Шәкенұлының қатысуы маңызды болды. Оның тарихи фактілерге негізделген шығармалары ойлы, тәжірибелі оқырманға да, жастар арасында да танымал. Шара барысында құрметті қонағымыз фестиваль қатысушыларына өзінің бірнеше кітабын таныстырып, қуанышқа бөледі. Ал фантастика әуесқойлары постапокалиптика жанрының авторы, «Stalker» сериясымен кітаптары жарық көрген Тим Волковпен (А. В. Пестряков) қызықты әңгіме өрбітті. Жазушы қонақтар мен жергілікті авторлар, баспалар мен кітап сату ұйымдары өздерінің қызығушылықтарын жүзеге асырды – фестиваль мен авторлық кездесулер толқынында қатысушылар сүйікті жазушыларының кітаптарын сатып алып, қолтаңба сессияларына қатысып, естелік фотосуреттерге түсті.
Фестиваль бүгінгі кітапхана – тек кітаптар ғана емес екенін көрсетті. Алайда, қазіргі кітапхананың қаншалықты өзгергенін бәрі біле бермейді. Бұл фестивальдің «Кітап бәйтерегі» стикер-беттерінде, жергілікті блогерлердің берген сұхбатынан, Instagram-аккаунттарындағы бейнелердегі қатысушылардың пікірлерінен аңғарылады. Балғын оқырман Аружан былай дейді: «Мен бірнеше мастер-класстарға қатыстым, «Қара және оқы» бейневикторинасында өзімді сынап көрдім, оқу жылдамдығымды тексердім... қаншама фотосурет пен бейнематериалдар түсірдім! Тағы да көргім келеді, мұнда өте қызықты!». Фестивальге келушілердің көбі осындай пікірде болды. Кітапханалар цифрлық ғасыр ұрпағының жүректерінде жұмбақ билікке ие заманауи технологиялардың мүмкіндіктерін ең алдымен оқуға деген қызығушылықты, әсіресе балалар мен жастар арасында, дамытуға бағыттайды. Мысалы, QR кодтар галереясын аралай отырып, Шығыс Қазақстан қаламгерлері шығармаларының толықмәтіндерін жүктеуге болады. Ал егер мобильді қосымшаны қолданумен құрастырылған квест-ойынына қатыссаңыз, Сіз белгілі бір шығарманы және автордың өмірбаяны бойынша біліміңізді тексеру/дамытумен бірге сканерлеу, аудио және бейне жазу, геолокация координаттар бойынша іздеу және т. б. смартфонды пайдалану дағдыларын да нығайта аласыз. Сондай-ақ, ерекше тартымды жаңалық болған – «Жандандыратын» QR кодтары бар «ШҚО аңыз-әпсаналары» интерактивті көрмесі. Оның тартымды күшін жасанды интеллект көмегімен жасалған «жанды» түрлі-түсті бейнелер көрсетті.
Көріп отырғанымыздай, цифрлық технологиялардың өзі кітап пен оқуға қарсы тұрмайды, оларды біріктірудің түрлі мүмкіндіктері бар. Мұны ұғынған кітапханалар ортақ мақсат – қазіргі адамның үйлесімді дамуына қол жеткізу үшін барынша ізденіп, қолданады. Бүгінгі таңда тартымды экономикалық тренд болып табылатын креативті индустриялар да дәстүрлі мен сандық технологияларды үйлестіру негізінде жүзеге асады. Бұл процеске кітапханалар да қатыса алады – фестиваль барысында мүдделі адамдар үшін мобилография, бейне монтаждау, компьютерлік модельдеу және 3D басып шығару бойынша ІТ-тренингтерге, нейрондық желілер мен жасанды интеллектті пайдалану бойынша сабақтарға шақырумен түрлі мобильді қосымшаларды пайдалану бойынша қажетті кеңестер берілді. Фестивальдің жас қатысушылары да назардан тыс қалмады. Олар «Стикермейкер» шеберлік сыныбында WhatsApp қосымшасында стикерлер жасауды үйренді. Арнайы құлаққаптардағы иммерсивті экскурсиялар әдеттегідей ерекше назарда болды – аудиовизуалды үңілу арқылы серуеншілер фестиваль өтетін жердің, оған іргелес көшелердің, саябақтар мен ғимараттардың тарихымен танысты. Бұл өлкетану білімін дәріптеуде және туған жерлерге зерттеушілік қызығушылықты тәрбиелеудегі Облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасының креативті жаңашылдығы.
Барлық кітапханаларда шығармашылық өнертабысы мен өзіндік ойлауы бар қызметкерлер табылады, олар тұрғындарға заманауи креативті экономикаға белсенді қатысуға көмектесе алады. Сурет салатын, жазуды ұнататын немесе басқа шығармашылық қызығушылықтары бар адам технологияның жанкүйерімен бірігіп, ерекше өнім жасай алады, мысалы «сөйлейтін» фотосурет, жанды суреттердегі кітап, интерактивті ойын құралы және т.б. Бірақ мұны кітапханаларға сенім артып, олардың инновациялық жобаларын іске қосу үшін қажетті қаржылық және материалдық қолдаусыз жүзеге асыру қиын.
Фестиваль кітапхананың үлкен әлеуетін, оның ішінде шығармашылық салалардың қызықты субъектісі ретінде көрсетудің бір түрі болды. Мысалы, кітапханалық кәдесый өнімдері: 3D принтерде жасалған телефондарға арналған салпыншақтар мен тіреуіштер, көзілдіріктер, шоперлер, сублимациялық басып шығарылған кітап кейіпкерлерінің суреттері бар футболкалар, түпнұсқа магниттер және әдеби тақырыптағы ашық хаттар. Бұл тек кітапханаларда бар шағын технологиялармен ғана, егер техникалық және технологиялық мүмкіндіктерді арттырсақ, қаншама қызықты нәрсені жүзеге асыруға болады?!
Кітап фестивалінің ең бақытты қатысушылары – балалар болған сияқты. Әрине, басқаша қалай?! Балалар айналасына ашық жүрекпен қарайды, біз олардан әлемді бар күйінде қабылдауға және одан өз қуанышымызды табуға үйренуіміз керек. Сондықтан, барлық кітапханашылар балалар кітабының сапасына алаңдайды, тіпті оларды жасауға балалардың өздерін тартады – фестивальде «Ёжиство-Художество» шығармашылық мектебінің жас жазушылары мен суретшілерінің кітаптары ұсынылды, басқа балалардың суреттері жоғарыда аталған «ШҚО аңыз-әпсаналары» жобасын безендірді.
Фестиваль әр балаға ойын викторинасында немесе оқу жылдамдығында жарысып, қызықты квесттер мен шығармашылық шеберлік сабақтарына қатысып, өзгелерді біліп, өздерін көрсетуге мүмкіндік берді. «Соңғы жылдардағы технологиялық жетістік балалардың оқуында да көрініс тапқаны сөзсіз. Соңғы жылдары сыныптастарыңның алдында дауыстап оқып, бөгеліп қалып, сөздерді шатастырып, күлкіге қалу тәрізді психологиялық қорқыныштар пайда болды. Мұның бәрі әлеуметтік желілерде бірден таралуы мүмкін. Міне, бұл кезде біздің кітапханаға жүгінуге болады: біз кітап оқумен бірге пайдалы технологияларды игеруге көмектесеміз, мұның барлығы білім алу процесін қызықты әрі танымды етеді», – дейді Шығыс Қазақстан облыстық балалар мен жасөспірімдер кітапханасының директоры Назгүл Кенжебекова.
Көру қабілеті жоқ адам әлемді қалай «көреді»? Оның өмірінде кітап пен оқу бар ма? Кітап фестивалі инклюзивті саладағы кітапхананың өзгеруін де көрсетті. Сонымен, Зағип және нашар көретін азаматтардың облыстық арнайы кітапханасының мүмкіндіктері көпшілікке аян болды. Жалпы зағип жандарға арналған Брайль шрифтімен шығарылған аудиокітаптар мен әдебиеттердің тапшылығына жауап ретінде, көру қабілеті нашар адамдарға арналған үлкен қаріппен басылымдардың жетіспеушілігіне байланысты, арнайы кітапхана оларды өздері жасай бастады. Фестивальде арнайы кітапханашылар тифлотехника бойынша жұмыстарын көрсетіп, өз басылымдарын ұсынып, көрмеге келушілерді өздерінің ерекше әлемімен таныстырды. Мысалы, ниет білдірушілер жұмбақ сандықтан заттарды сипап-сезу әдісімен анықтауға тырысты, магниттік әріптерден сөздер жинады, арнайы бейімделген дойбы, шахмат, тоғызқұмалақ, тіпті үстел теннисін қадағалап, арнайы адамдардың әлемімен танысудағы әсерлерімен бөлісті. Фестивальге арнайы концерттік бағдарлама дайындаған ерекше әртістерге де қошемет көп болды. Сүйікті шығарманы немесе «Еркін микрофонда» жеке шығармасын оқығысы келетіндердің арасында мүмкіндігі шектеулі авторлар мен оқырмандар да белсенді болды. «Ерекше адамдардың мүмкіндіктері шектеулі емес. Ерекше адамдар әлемі де өте бай және алуан түрлі екенін айтқымыз келеді», – дейді Зағип және көзі нашар көретін азаматтарға арналған Шығыс Қазақстан облыстық арнайы кітапханасының директоры Бекайым Уябаева.
Кітапханалар жауапты серіктес бола алады. «Shygys Book Fest-2024» кітап фестивалі кітапханалар мен жазушыларды ғана емес, сонымен қатар тәуелсіз кітап клубтарын, баспаларды, мұражайларды, филармонияны, театрды, кітап сату ұйымдарын..... біріктірді. Сондай-ақ, оны өткізуге оқырмандар, шебер қолөнершілер, косплей («костюм ойыны») жанкүйерлері де белсенді ат салысты. «Креативті Арт», «5 чувств», «Сиқырлы бояулар», «Бумфети»... балалар шығармашылық студиялары да кішкентай қатысушыларды қуанту үшін белсенді жұмыс істеді. Балалар үлкен ынтамен слаймдар жасап, тоқыма тоқып, өрумен шұғылданып, Kids FM Балалар мектебі Радиосының тындалым іріктеуіне қатысты, MARIYA_ZUMBA®️EVENT-пен бірге би биледі.
Фестивальде оқуға құмар жастар ұйымдары да керемет тартымдылық орнын құрды. Кеңінен танымал, әсіресе студенттік ортада барынша мәлім «Шабыт» жастар театры мен «QADAM» поэзия студиясы арнайы шығармаларын оқып, әдеби өнерлерін көрсетті. «Әлем қиылысы» фантастика әуесқойлары клубының және Өскемен Косплей қауымдастығының бірлескен шығармашылығы жарқын шоуға айналды, олардың танымал вебтундардағы кейіпкерлері (корей комикстер) жастардың, комикстердің, аниме мен манганың жанкүйерлерінің көңілінен шықты.
Әрине, кез-келген жобаның жетістігі – кәсіби ынтымақтастық. Шығыс Қазақстан облыстық көпшілік, балалар-жасөспірімдер және арнайы кітапханалар, О. Бөкей атындағы орталық қалалық кітапхана жалпы мақсат- міндеттермен біріктірілген бір команда болып жұмыс істеді.
Әрине, егер ғимараттарды жаңартып, заманауи технологиялармен байытып, қажетті қаржыландыруды арттырса, кітапханалар жаңа уақыттағы қиындықтарға жауап беретін оқуға және жұмыс істеуге тартымды жағдай жасап, бірнеше есе үлкен және ауқымды шараларды да атқара алады. «Көппен көтерген жүк жеңіл» дегендей, кітапхана серіктестерінің қатарында бизнес өкілдері, депутаттық корпус, билік құрылымдары болса және олар тек бастамаларды талап етіп қана қоймай, жұмыла кіріссе – бірлесіп атқарған іс ұтымды болары сөзсіз.
Саналы қоғамда цифрлық технологиялар кітаппен қатар жүріп, оқу процесіне көмектеседі, өйткені жақсы кітап, баспа немесе электронды болсын, жан-тәнімізбен өсуге, сұлулықты түсінуге және эмпатияны нығайтуға, бір-бірімізге жанашырлық пен қолдау көрсетуге ықпал етеді. Мұндай адамдардың қоғамында қауіпсіздік пен сенімді болашақ атмосферасы қалыптасады, бұған әрқайсымыз – қарапайым тұрғындар мен элита, биліктегі әрі бай адамдар, балалар мен ата-аналар, қарттар мен жастар ұмтыламыз. Біздің өмірімізде ұзақ уақыт бойы ақылды кітаптар, әлемді нәзік сезінетін авторлар және сөз бен бизнеске құмар оқырмандар болатынына сенгіміз келеді және осыған үлкен үміт артамыз...
Бибігүл Шағиева, Меруерт Жайлибаева,
А .С. Пушкин атындағы ШҚО кітапханасы
19-20 ғасырларда орыс қоныс аударушылары өлкеміздегі шұрайлы жерлерді алып қана қоймай, елдімекендердің, жер-сулардың тарихи атауларын біржолата жойып, топонимдерді өз тілдеріне икемдеп алмастырғаны мәлім. Оның дәлелі ретінде көптеген мысалдарды келтіруге болады. 19-20 ғасырларда Шыңғыстай болысындағы ауылдарды нөмірлеп атағанымен, кебіреуінің атаулары болғандығын тарихи құжаттардан кездестіреміз. Солардың біразын тізбелей кетсем: бұрынғы Медведка, қазіргі Белқарағай ауылының атауы Терісбұлақ, Солдатова ауылының атауы Тінейсу, бұрынғы Верхберезовка, қазіргі Қайыңды ауылының атауы Өртешбұлақ (орысша «Уртеш булак» деп жазылады) болған екен. Бұл атауларды өткен ғасырдың бас кезінде өлкемізге келген орыс тарихшысы Шмурло Е.Ф. еңбектерінен кездестірдім. Біле-білген адамға жер-су атаулары халқымыдың сан ғасырлық таихынан сыр шертеді. Белқарағай ауылының Терісбұлақ аталуы түсінікті, себебі ауылдың жанынан ағып өтетін өзен батыстан шығысқа қарай ағып жатыр, ал өлкеміздегі көпшілік өзен-сулар шығыстан батысқа қарай ағады. Жер-суға атау қоюға шебер бабаларымыз осы жерге Терісбұлақ атауын лайық көрген сияқты.
Бүгінгі мақалам Солдатова ауылының атауы Талды (орысша Таловка), одан бұрынғы атауы Тінейсу деп аталуы жайында болмақ. Алғашында Тіней деген не мағана береді, ол кісі есімі ме, зат па, әлде басқа тілден енген сөз бе анығын білмедім. Соңынан Тіней деген орта және кіші жүздегі рулардың атауы және кісі есімі екендегін анықтадым. Бірақ оның біздің өлкемезге қаншалықты қатысы бар екендігі белгісіз болды. Осы жайлы әр ортада, кездескен көзі қарақты азаматтарымыздан сұрастырып жүретінмін. Бірде өзімнің құрдасым, ұзақ жылдар аудандық басшылық қызметтерде қызмет атқарған Майемер ауылының тұрғыны, Мамыров Ерік Қалиасқарұлымен осы жайлы әңгімелесудің сәті түсіп, Тіней туралы көп мағлұматтарға қанықтым. Ерік Қалиасқарұлының айтуынша Тіней тарихта болған адам, алты Қаратай ішіндегі Шеруші руындағы Көшкіншінің бес ұлының ортаншысы. Қазір ұрпақтары Белқарағай, Катонқарағай ауылдарында өркенін жаюда. Катонқарағай ауылындағы аудан аралық аурухананы ұзақ жылдар басқарған Қадырбаев Арқабек Шәймарданұлы Тінейдің алтыншы ұрпағы. Бошай Кітапбаев атамыздың «Тоғыз таңбалы Найман» атты шежіре кітабында Тінейдің шежіресі толық таратылған.
Қазіргі Солдатова ауылының жанында екі өзен келіп қосылады, оның бірі шығыс жақтағы Қаратаудан келетін өзен ертеректе Тінейсу деп аталыпты. Оның бойында Тіней ақсақалдың ауылы мекендепті, сондықтан бұл өзен Тінейсу деп аталған көрінеді. Тіней аса ауқатты адам болмаған, мал-дүние жинамаған. Бірақ белдеуінен ат, тұғырынан бүркіт, босағасынан тазы кетпеген сері, атқты бүркітші, саятшы болған адам екен. Салбурын кезінде айлап аңшылық құрып, ұстаған аңдарын сыралғы ретінде ауылдастарына таратып, ал ауылдың кәрі-жасы Тінейдің тілеуін тілеп отырады екен.
1866 жыдан бастап бұл жерге орыс отарлаушылары қазақтардың қыстақтарын өртеп, шабындықтарын тартып алып мекендей бастайды. Жоғарыда айтылған екінші өзен Солдатова ауылының солтүстігінен келіп Тінейсуға қосылады. Ол өзеннің атауы Талды. Осыған байланысты ауыл атын орыс қоныстанушылары алғашында Таловка деп атайды. Кейбіреу Таловка деген орыстың «талая вода» деген сөзінен шыққан дейді, меніңше ол қате, себебі өзен қардың еріген суынан пайда болса ол жаз айларында құрып қалуы керек еді. Сондықтан Таловка деген Талды деген қазақтың сөзінен шыққан. Кейінен ауыл аты Солдатово болып аталып, қазіргі уақытқа дейін сақталуда.
Қазақ ауыз әдебиетінде «Тінейдің сары құсы» деген әңгіме бар, ауыз әдебиеті болғандықтан оның неше түлі нұсқалары кездеседі. Ерік Қалиасқарұлының тұжырымынша осы аңыз әңгімедегі Тіней мен біздің жерімізде өмір сүрген Тіней екеуі бір тұлға. Бұл тұжырымға мен де толықтай қосыламын, оған бірнеше дәлелдерді келтіре кетуді жөн санадым. Ата-бабаларымыз жер-суға кісі есімдерін қоймаған, не өте сирек қойған. Қазір ғой жер-жердің барлығын кісі есімдерімен атайтынымыз, шабындық жерлерді сол жерді шапқан адамдардың атымен атау, немесе малшылардың отырған қыстақтары, жайлаулары, күзеулері де сол малшылардың аттарымен аталып жатады. Тінейдің есімін өзі мекен еткен жердегі өзенге беруі тектен-тек емес, оның бойында ерекше қасиет болғаны. Сонымен қатар аңыздағы Тіней Алтай тауларында мекен еткендігі айтылады, сондай-ақ Тіней деген есімнің өзі өте сирек кездесетін кісі аты. Екеуі де аңшы, бүркітші, мал-дүние жинамаған, ұстаған аңдарын сырағы ретінде таратып отырған.
Тағы бір дерек, Қаратай еліне танымал Дәулет руынан тарайтын Таңырық ақын Қытай еліндегі Абақ керейдің, Жайырдағы наймандардың арасында жүріп айықпас науқасқа ұшырап:
Жасымда ақын болдым өлең дарып,
Жат жерде ауырумен болдым ғаріп.
Бұлқынған асау тайдай қайран күнім,
Барады сөйткен заман бізден қалып...- деп әр рудың белді тұлғаларына өлеңмен жанындағы серікткерінен елге сәлем жолдайды. Ол жайлы Бошай Кітапбаевтың кітаптарынан және Қайырды Назырбаевтың «Катонқарағай қаламгерлері» атты кітабынан оқуға болады. Таңырық ақын Шимойын руынан шыққан жауырыны жерге тимеген Қармыс деген балуанға арнап төмендегі бір шумақ сәлемін жолдаған екен:
Ер қайда, Шимойынның Қармысындай,
Жетесі бір қарыстың жармысындай.
Не тойда жүрексінбей күресуші ед,
Тінейдің аю алған сары құсындай.
Осы шумақтың өзінен-ақ Тіней жайлы аздаған болсын мәлімет алуға болады, оның бүркітшілігі, сары құсы болғандығы, оның аюға түскендігі айтылады. Осыларды саралай келе аңыздағы Тіней мен біздің өлкемізде өмір сүрген Тіней екеуі бір адам деп қорытынды жасауға болатындай.
Жоғарыда айтқанымдай қазақ ауыз әдебиетінде «Тінейдің сары құсы» жайлы бірнеше нұсқада жазылған әңгімелер бар, соның бірін назарларыңызға ұсынамын.
ТІНЕЙДІҢ САРЫ ҚҰСЫ
Нығымет Мыңжани (Ел аузынан)
Ертеде Алтай тауын мекен еткен Тіней атты атақты саятшы болыпты. Жазғытұрым жалғыз құла биесі бошалап кеткен Тіней, атырапты арылтып іздеп келе жатып, әлі толық ерімеген өзеннің мұзы үстінде құлындап, қара құйрық, қара жал, еркек құлын туған биесін табады. Қасына жетіп келсе, жарықтық құла бие қамыс құлағын қайшылап, өзеннің жағасына жалтақ-жалтақ елеңдейді. Бұған не болды деп қараса: жағада құла биенің шуын жеп тояттап, қанаты суға малынып сауыс-сауыс боп қатқан сары бүркіт отыр. Тіней бүркітті ұстап күпісіне орап алады да, жаңа құлындаған биесін айдап үйіне келеді. Бұл бүркіттің бітімі бөлек, тегеурін тұяғының жебесі жарты қарыс екен. Құсты көргендердің бәрі: «Ақиық, қандыбалақ қыранның өзі» деп мақтасады.
Ғайыптан қолына түскен сары құсты Тіней үш жыл түлетіп барып салады. Бірақ үміт ақталмайды. Тағы екі жыл түлетеді. Бұл кезде баяғы қаражал құла құлын бесті шығып, жақсы ат болады. Тіней құсбегі құла атына мініп, сары бүркітін көтеріп қыс бойы саятшыласа да ештеңе алдыра алмайды. Мұны көрген басқа саятшылар − Ей, Тіней «құсың түлкі алса бүркіт, алмаса лау мінген шүршіт» дейтін сөз бар, жалғыз атыңды қинап әуре болғанша, аяқ бау, томағасын сыпырып қоя бер! – деп ақыл айтады. Сары құстың бітімі мен көрік-келбетінде бір керемет барын байқаған Тіней оны босатып қоя беруге қимайды, есік алдындағы қу түбірге қондырып байлап қояды. Сары құс анда-санда мыңқылдап шақырып қойып отыра берді.
Бірде ауылдың жылқысы барымталанады. Іздеушілер бейсауат бір адамды «ұрылармен сыбайлас» деп ұстап әкеліп, аяқ-қолына кісен салып қояды. Ол сорлы бірде әлгі адам кісенін салдырлатып Тінейдің үйіне келеді. Есік алдында қу түбірге қонып отырған сары құстың мыңқылдап шақырған үнін естіп:
− Қайран қыраным-ай, Алтайдың алты асқарын асып сен қайдан келіп едің, алты қабат Алатауды басып мен қайдан келіп едім? – деп күңіренеді. Бұл сөзді естіген Тіней:
− Ей, сорлы сен бұл құстың тегін танып, тілін білетін кісідей сөйледің-ау, бұл саған «Алтайдың алты асқарын асып келдім» деп тіл қатты ма?- деп сұрайды. Ұры айтады: Ақиық Алтайға кетті, Ақшегір Нарынға кетті, Қарагер Боғдаға кетті, Сабалақ сары сауырға кетті, – деген екен, жалайыр Шора, мынау сол «Алтайдың ақиығы». Құстың оң иығындағы ақ жүн адам алатындығының нышаны, сол иығындағы ақ жүн аң алатындығының айғағы. Бұны аңға салмай тұрып оң иығындағы ақ жүнді қиып тастау керек. Әрі бұл қыранның ер сүйегі бармақтай екі топшысының ұшында екі тегеуір тұяғы бар, бұл қатардағы құс емес, Ақиықтың ішіндегі қыраны, дейді. Бұл сөзді естіген Тіней:
− Рас айтасыз. Бұл құс қолға түспес асыл қыран деп өзім де ойлаған едім, бірақ үш жыл түлетіп салсам да тышқан мұрнын қанатпады!
− Аң алмайтын құс жоқ қайыруын тапса деген, бұл құсты қалай түлетіп, қалай қайырып едіңіз? Бұл сұраққа таңданған Тіней:
− Құсты қалай түлетіп, қалай қайырудың баяғыдан келе жатқан дәстүрі бар емес пе, жаздай суыр етімен түлетіп, бөртпемен жүндетіп, ақ жеммен қайырдым, – дейді.
− Бұл әдеттегі құс емес, өзгеше құс, мұның бабы да өзгеше – дейді тұтқын.
– Жаз шыққанда аяқ бауын ал да қоя бер, жаз бойы емін-еркін шалқып ұшып жүрсін. Қашып кетер деп қорықпа, сен оған сенсең, ол да саған сенеді, сені тастап кетпейді. «Қазанның қара дауылы» түскенде ұстап тұғырына қондыр да ту биенің қазысымен қайыр, қыс бойы жерге түспейді, көзіне көрінген аңды жібермейді. Мұның тағы бір шалт мінезі – кешке аңнан қайтқанда елігіп кез келген адамды көкке көтеріп ұшырып ойнайды, қасыңдағы қағушыңа құлын жарғақ кигізіп, арқасына ергеншек таңып қойғайсыз…
Тіней құсбегі тұтқынның ақылына сүйсініп, оны кепілдікке алып, аяқ-қолын кісеннен босатып еліне аттандырады. Осы тұста баяғыда бес жыл бұрын қаражал құла құлын тапқан Тінейдің құла биесі қатарынан бес жыл қысырап, семіздіктен шайлап жүре алмай, күздің қара суығы түскенде жон арқасы жарылып өледі. «Іздегенге – сұраған» дегендей Тіней құсына құла биенің семіз қазысын беріп қайырады. Күйі келген сары құс қыстағы салбурында көзіне көрінген аңды қалт жібермей ұстайды. Күн батып аңнан қайтқанда елігіп ұшып, қолға қонбай кергіп, кұлын жарғақ киіп арқасына ергеншек байлаған қағушыны қағып алып көкке ұшырып, құмары қанған соң қайта әкеліп жерге түсіріп ойнайды.
Қыс өтіп саятшылық маусымы аяқталған соң Тіней құсының аяқ бауын алып қоя береді. Ол күні бойы емін-еркін ұшып жүріп, кеш бата кез келген үйдің шаңырағына барып қонады. Сары құстың шаңыраққа келіп қонуын «құт» деп білген жұрт оған қонағасы беріп, мейман ететін дәстүр қалыптасады.
Күндер өтіп сары құстың атағы ат жетер жерге жайылады. Бірде Тіней құсбегі салбурынның соңғы қызығын көрмек болып аңға шығады. Биікке шығып томаға тартқаны сол еді, қолындағы құсы тілеп ұшады да бір терең шатқалдың үстіне барып тік шаншылып құлдилап кетеді. Тіней атымен шауып жетсе, шатқалдың іші астан-кестең. Найзағай жарқылдап, сарала сағым ойнайды. Барайын деп ұмтылса астындағы құла аты ышқынып үркіп, апыр-топырдың маңына баспайды. Кешікпей күн ұясына батып, жұлдыз жамырап, жер жаһанды қараңғылық бүркейді.
Ертеңінде таңсәріде Тіней ел-жұртты жинап барса, сары құс тастың үстінде түк болмағандай таранып отыр. Сөйтсе, адам бармайтын терең шатқалда алып жылан бар екен бүркіт соған барып түскен де оны өлтіріп, басын мүжіп тояттап отырған түрі. Айдаһардың жайрап жатқан жемтігін көрген жұрт еріксіз таңдай қағады.
Сары құстың арқасында Тінейдің де атағы аспандайды. Бірақ жазымыштан озмыш жоқ, құсбегі кенет айықпас дертке шалдығып, төсек тартып жатып қалады. Дауасыз дертке тап болғанын сезген құсбегі, туған-туыстарымен арыздасып: «Мен өлген соң жаназама сойылған жылқының қазысын сары құсқа жегізіп, аяқ бауынан босатып қоя беріңдер» деп көз жұмады.
Құсбегінің өсиеті бойынша ел сары құстың аяқ бауын алып, бостандыққа қоя береді. Бүркіт самғап ұшып, ақша бұлтқа сіңіп көзден ғайып болады. Келесі жылы ел-жұрт жиналып Тінейге ас береді. Сол сәтте ақша бұлтты қақ жарып сорғалап жеткен сары құс жер ошақтың басына келіп қонады. Жер ошақтың басындағылар оған асқа сойған жылқының өкпесін лақтырады. Оны іліп алып аспанға көтерілген бүркіт әбден биіктеп алған соң шеңгеліндегі өкпені жемей жерге тастай салады. Шырқау көкте қалықтап әрі-бері ұшады. Кенет қанатын қомдап, ас беріп жатқан ауылдың шетіндегі зиратқа қарай атқан оқтай шүйіледі. Тарс еткен дыбыс, бұрқ етіп көкке көтерілген шаңнан кейін, жиналған қауым зират жаққа жүгіреді. Олар Тінейдің зиратына соғылып өлген сары құстың талқаны шыққан жемтігін көреді.
Өлкетанушы Дүйсен Бралинов
19-20 ғасырларда орыс қоныс аударушылары өлкеміздегі шұрайлы жерлерді алып қана қоймай, елдімекендердің, жер-сулардың тарихи атауларын біржолата жойып, топонимдерді өз тілдеріне икемдеп алмастырғаны мәлім. Оның дәлелі ретінде көптеген мысалдарды келтіруге болады. 19-20 ғасырларда Шыңғыстай болысындағы ауылдарды нөмірлеп атағанымен, кебіреуінің атаулары болғандығын тарихи құжаттардан кездестіреміз. Солардың біразын тізбелей кетсем: бұрынғы Медведка, қазіргі Белқарағай ауылының атауы Терісбұлақ, Солдатова ауылының атауы Тінейсу, бұрынғы Верхберезовка, қазіргі Қайыңды ауылының атауы Өртешбұлақ (орысша «Уртеш булак» деп жазылады) болған екен. Бұл атауларды өткен ғасырдың бас кезінде өлкемізге келген орыс тарихшысы Шмурло Е.Ф. еңбектерінен кездестірдім. Біле-білген адамға жер-су атаулары халқымыдың сан ғасырлық таихынан сыр шертеді. Белқарағай ауылының Терісбұлақ аталуы түсінікті, себебі ауылдың жанынан ағып өтетін өзен батыстан шығысқа қарай ағып жатыр, ал өлкеміздегі көпшілік өзен-сулар шығыстан батысқа қарай ағады. Жер-суға атау қоюға шебер бабаларымыз осы жерге Терісбұлақ атауын лайық көрген сияқты.
Бүгінгі мақалам Солдатова ауылының атауы Талды (орысша Таловка), одан бұрынғы атауы Тінейсу деп аталуы жайында болмақ. Алғашында Тіней деген не мағана береді, ол кісі есімі ме, зат па, әлде басқа тілден енген сөз бе анығын білмедім. Соңынан Тіней деген орта және кіші жүздегі рулардың атауы және кісі есімі екендегін анықтадым. Бірақ оның біздің өлкемезге қаншалықты қатысы бар екендігі белгісіз болды. Осы жайлы әр ортада, кездескен көзі қарақты азаматтарымыздан сұрастырып жүретінмін. Бірде өзімнің құрдасым, ұзақ жылдар аудандық басшылық қызметтерде қызмет атқарған Майемер ауылының тұрғыны, Мамыров Ерік Қалиасқарұлымен осы жайлы әңгімелесудің сәті түсіп, Тіней туралы көп мағлұматтарға қанықтым. Ерік Қалиасқарұлының айтуынша Тіней тарихта болған адам, алты Қаратай ішіндегі Шеруші руындағы Көшкіншінің бес ұлының ортаншысы. Қазір ұрпақтары Белқарағай, Катонқарағай ауылдарында өркенін жаюда. Катонқарағай ауылындағы аудан аралық аурухананы ұзақ жылдар басқарған Қадырбаев Арқабек Шәймарданұлы Тінейдің алтыншы ұрпағы. Бошай Кітапбаев атамыздың «Тоғыз таңбалы Найман» атты шежіре кітабында Тінейдің шежіресі толық таратылған.
Қазіргі Солдатова ауылының жанында екі өзен келіп қосылады, оның бірі шығыс жақтағы Қаратаудан келетін өзен ертеректе Тінейсу деп аталыпты. Оның бойында Тіней ақсақалдың ауылы мекендепті, сондықтан бұл өзен Тінейсу деп аталған көрінеді. Тіней аса ауқатты адам болмаған, мал-дүние жинамаған. Бірақ белдеуінен ат, тұғырынан бүркіт, босағасынан тазы кетпеген сері, атқты бүркітші, саятшы болған адам екен. Салбурын кезінде айлап аңшылық құрып, ұстаған аңдарын сыралғы ретінде ауылдастарына таратып, ал ауылдың кәрі-жасы Тінейдің тілеуін тілеп отырады екен.
1866 жыдан бастап бұл жерге орыс отарлаушылары қазақтардың қыстақтарын өртеп, шабындықтарын тартып алып мекендей бастайды. Жоғарыда айтылған екінші өзен Солдатова ауылының солтүстігінен келіп Тінейсуға қосылады. Ол өзеннің атауы Талды. Осыған байланысты ауыл атын орыс қоныстанушылары алғашында Таловка деп атайды. Кейбіреу Таловка деген орыстың «талая вода» деген сөзінен шыққан дейді, меніңше ол қате, себебі өзен қардың еріген суынан пайда болса ол жаз айларында құрып қалуы керек еді. Сондықтан Таловка деген Талды деген қазақтың сөзінен шыққан. Кейінен ауыл аты Солдатово болып аталып, қазіргі уақытқа дейін сақталуда.
Қазақ ауыз әдебиетінде «Тінейдің сары құсы» деген әңгіме бар, ауыз әдебиеті болғандықтан оның неше түлі нұсқалары кездеседі. Ерік Қалиасқарұлының тұжырымынша осы аңыз әңгімедегі Тіней мен біздің жерімізде өмір сүрген Тіней екеуі бір тұлға. Бұл тұжырымға мен де толықтай қосыламын, оған бірнеше дәлелдерді келтіре кетуді жөн санадым. Ата-бабаларымыз жер-суға кісі есімдерін қоймаған, не өте сирек қойған. Қазір ғой жер-жердің барлығын кісі есімдерімен атайтынымыз, шабындық жерлерді сол жерді шапқан адамдардың атымен атау, немесе малшылардың отырған қыстақтары, жайлаулары, күзеулері де сол малшылардың аттарымен аталып жатады. Тінейдің есімін өзі мекен еткен жердегі өзенге беруі тектен-тек емес, оның бойында ерекше қасиет болғаны. Сонымен қатар аңыздағы Тіней Алтай тауларында мекен еткендігі айтылады, сондай-ақ Тіней деген есімнің өзі өте сирек кездесетін кісі аты. Екеуі де аңшы, бүркітші, мал-дүние жинамаған, ұстаған аңдарын сырағы ретінде таратып отырған.
Тағы бір дерек, Қаратай еліне танымал Дәулет руынан тарайтын Таңырық ақын Қытай еліндегі Абақ керейдің, Жайырдағы наймандардың арасында жүріп айықпас науқасқа ұшырап:
Жасымда ақын болдым өлең дарып,
Жат жерде ауырумен болдым ғаріп.
Бұлқынған асау тайдай қайран күнім,
Барады сөйткен заман бізден қалып...- деп әр рудың белді тұлғаларына өлеңмен жанындағы серікткерінен елге сәлем жолдайды. Ол жайлы Бошай Кітапбаевтың кітаптарынан және Қайырды Назырбаевтың «Катонқарағай қаламгерлері» атты кітабынан оқуға болады. Таңырық ақын Шимойын руынан шыққан жауырыны жерге тимеген Қармыс деген балуанға арнап төмендегі бір шумақ сәлемін жолдаған екен:
Ер қайда, Шимойынның Қармысындай,
Жетесі бір қарыстың жармысындай.
Не тойда жүрексінбей күресуші ед,
Тінейдің аю алған сары құсындай.
Осы шумақтың өзінен-ақ Тіней жайлы аздаған болсын мәлімет алуға болады, оның бүркітшілігі, сары құсы болғандығы, оның аюға түскендігі айтылады. Осыларды саралай келе аңыздағы Тіней мен біздің өлкемізде өмір сүрген Тіней екеуі бір адам деп қорытынды жасауға болатындай.
Жоғарыда айтқанымдай қазақ ауыз әдебиетінде «Тінейдің сары құсы» жайлы бірнеше нұсқада жазылған әңгімелер бар, соның бірін назарларыңызға ұсынамын.
Кітапхана – ақыл-ой мен білім-ғылымның қайнар көзі. Әр кітапхананың басты құндылығы – оның кітап қоры.
Бүгінгі таңда сирек кездесетін және құнды кітап қоры қалыптасу үрдісінде. Ол тарихи, ғылыми және көркемдік құндылығы бар басылымдармен толықтырылады, бұл: сирек және құнды кітаптар, реприттік басылымдар,шағын басылымдар, сирек кездесетін өлкетану басылымдары, қолтаңбалары бар кітаптар.
А.С. Пушкин атындағы ШҚО кітапханасы қорында бүгінгі таңда 1398 бірегей басылымдар сақтаулы, олардың 892-і сандық форматқа көшірілген. Бұл басылымдар ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басында жарық көрген кітаптар.
Біздің кітапхана 1896 жылы 20 наурызда Халыққа білім беру жөніндегі қамқорлық Қоғамының бастамасымен «Өскемен халықтық ақылы кітапхана-читальня» болып құрылған болатын. Кітапхананың алғашқы кітап қоры да осы Қоғам мүшелері О. Костюрин, В. Гинтовт-Дзевалтовский, Е. Михаэлис, И. Емельянцев, А. Федоров, Г. Вистениус және т. б. тәрізді алдыңғы қатарлы қалалықтар мен саяси жер аударылғандардың кітаптарынан жинақталды. Сол кезеңдегі кітаптардың титулды парағында кітапхана атауымен бірге «1896 ж.» мөртаңбасы қойылған.
Кітапханамыздың Сирек қорындағы басылымдардың бірі – 1846 жылы Санкт-Петербург қаласында жарық көрген «Русскій путеводитель за границею» басылымы. Онда Еуропаны саяхаттау бойынша нақты ұсыныстар беріліп, сапар барысында кездесетін жағдайлар жайлы баяндалады.
1866 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген К.Ф.Нейманның «История Американских Соединенных Штатов» еңбегінің 1-ші томында АҚШ колонияларынан бастап президент Томас Джефферсонға дейінгі Америка тарихы жазылған.
Келесі жәдігер – 1877 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген В.И.Немирович-Данченконың «По Волге» атты очерктері мен жазғы сапар бойынша әсерлері туралы еңбегінде Москвадан Нижнийге дейінгі сапаржайы баяндалған.
Ал 1886 жылы Москвада Коркинның баспаханасынан жарық көрген «Очерки из истории народных сказаний» атты неміс тілінен аударылған тарихи еңбек болып табылатындықтан өте құнды әдеби жәдігер болып саналады.
Келесі басылымдар – О. В. Полторацкаяның аудармасымен 1891 жылы Санкт Петербург қаласында жарық көрген Оксфорд университетінің профессоры А.В. Дайсидің «Основы государственного права Англіи. Введение в изучение англійской конституціи» еңбегі; 1893 жылы Москвада басылып шыққан Эссен гимназиясының аға оқытушысы Д-ръ Отто Зееманнъ құрастырған «Мифологія грековъ и римлянъ» кітабы. Аудармасы В. Гиацинтовтың редакциясымен жасалған. 83 иллюстрациясы бар.
Сонау 1899 жылы Санкт-Петербургтен жарық көрген екі кітап – Шарль Сеньобостың «Политическая история Современной Европы» және М.Леклерктің «Воспитание и общество» атты еңбектері де өз оқырмандарының асқан қызығушылығын тудырған шығармалар екенін уақыттың өзі дәлелдеп отыр.
И. Фишон, Л.Ф. Пантелеев, В.А. Тиханов тәрізді баспагерлер мен баспаханалардың баспа маркалары қойылған кітаптарды бөлек атап өткен жөн, сондай-ақ баспаханалардың мекенжайы көрсетілген басылымдар (көбінде Санкт-Петербург) – Типографія Императорскихъ С.- Петербургскихъ театровъ, Моховая, 40; Типографія Товарищества «Народная польза». Коломенская ул., соб. домъ № 39; Типографія Акціонернаго Общества «Брокгаузъ-Ефронъ». Прашечный, 6.
Біздің кітапхана қорында сирек қор басылымдарының ішіндегі ерекше құнды әдеби жәдігерлер – қазақ әдебиетінің 1909-1950 жылдардағы топтамасы. Тарихтан белгілі, 1928 жылы бүкілодақтық латын қарпіне көшу жобасы аясында КСРО-ның түркітілдес республикалары мен автономиялық республикаларында араб қарпінің орнына латын әліпбиі немесе Яналиф ресми түрде енгізілді.
Олардың ішінде қазақтың ұлы ақыны, жазба әдебиетінің негізін салушы Абай Құнанбайұлына қатысты басылымдарды да табуға болады. 
Атап айтқанда, Абайдың тұңғыш кітабы 1909 ж. Санкт-Петербург қаласында Илияс Борагансийдің баспаханасында араб қарпінде жарыққа шығады. Біздің қорда осы кітаптың репринтті нұсқасы бар. Кітап 17 бөлімге бөлініп өлеңдері мазмұнына қарай топтастырылып, шыққан жылдары көрсетілген. Бұл кітапты баспаға даярлап, шығаруға ат салысқан ақынның жақын туыстары – немере інісі Кәкітай, ұлы Тұрағұл, немере інісі Шәкәрім Құдайбердіұлы, сонымен қатар Әлихан Бөкейханов, Мүрсейіт Бікеұлы. Кітапта алғаш рет Кәкітай жазған Абайдың өмірбаяны жарық көреді.
2020 жылы, яғни Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерейтойы қарсаңында, кітапханамыздың тұрақты оқырманы Оспанов Николай Мырзаханович өзінің жеке кітапханасынан әкесінен қалған мұра – Abaj Qunanbaj Ulb «Tanlamalb өlender» / Кунанбаев Абай «Избранные произведения» атты 1936 жылғы жинағын сыйға тартты.
1940 жылы кириллица негізіндегі әліпби ресми түрде енгізілді. Осылайша, бұдан кейін қазақ тіліндегі әдебиет қоры кириллица графикасымен жазылған басылымдармен толыға түсті: ұлы ақынның 100 жылдық мерейтойына арналған Абай (Ибраһим) Құнанбаев «Шығармаларының толық жыйнағы» (полное собрание сочинений), Алматы, 1945 ж.; Абай Құнанбаевтың өлеңдер жинағы «Избранное», Москва, 1945 г.; Мухтар Ауэзов «Абай. Роман», Москва, 1945 ж.; Джамбул «Избранные песни», Москва, 1946 ж.; «Джамбул» ұлы халық ақыны Ж. Жабаевтың 100 жылдығына арналған шығармалар жинағы; Қазақстан жас қаламгерлерінің көркем шығармалар жинағы «Боевая молодость», Алма-Ата, 1949 ж.; Мухтар Ауэзов «Абай. Роман», Москва, 1950 ж.
Сирек қордың маңызды бөлігін факсимильді, репринтті басылымдар құрайды. Олардың қатарында: «Остромирово Евангелие», 1988 ж., Москва; «Жития Кирилла и Мефодия» 1986 ж., Москва; «Повесть о Куликовской битве»,1984 ж., Ленинград; «Житие Александра Невского», В. Гауфъ «Маленькій Мукъ»,1989 ж., Москва; «Корабль призракъ. Сказка»,1989 ж., Москва; Крыловъ «Басни: Стрекоза и муравей, Лисица и виноградъ, Кукушка и Петухъ»;1989 ж., Москва; репринтті басылымдар: «Славянский міръ», 1885 (Варшава), «Гербы городовъ, губерній, областей и посадовъ Россійской Имперіи, внесенные въ полное собраніе законовъ съ 1649 по 1990 годъ», 1899 (С.-Петербургъ), «Редкия русскія книги и летучія изданія XVIII века», 1905 (Москва). Сондай-ақ, мазмұны өзгертілмеген стереотипті қайта шығарылған «Житіе и подвиги преподобнаго и богоноснаго отца нашего Сергія игумена Радонежскаго и всея Россіи чудотворца», 1904.
А.С. Пушкин атындағы кітапхана ретінде біз А.С. Пушкин есімімен байланысты барлық басылымдарды кітапхана қорына алуға тырысамыз. «Пушкиниана» топтамасына кітапханаға ұлы ақынның есімі берілген 1937 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін 502 басылым жинақталды. Олардың ішіндегі Пушкиннің ең көне басылымдары 1936-1937 жылдарға жатады: М.А. Цяловскийдің редакциясымен жарық көрген 6 томдық толық шығармалар жинағы, «Академия» баспасы (1936); 6 томдық толық шығармалар жинағы, «Художественная литература» баспасы; «Полтава. Медный всадник», «ДетГИз» баспасы (1949), Москва.
Ерекше қызығушылық тудыратын факсимильді басылымдар – орыс суретшісі, өнер тарихшысы А.Н. Бенуа иллюстрациялаған «Медный всадникъ» (1923) Санкт Петербург, «Евгений Онегин» (1925)Ленинград, публицист С. Гессеннің «Книгоиздатель Александр Пушкин: литературные доходы Пушкина» (1930), әдебиеттанушы П. Губердің «Дон-Жуанский список А.С. Пушкина» атты репринтті басылымы (1923). Бұл басылымдардың ерекшелігі – олардың деректілігі мен тарихи дәлдігі, бұл жалпы Пушкин дәуірі жайлы мәлімет алуға мүмкіндік береді.
Ақынның 150 жылдығына орай 1949 жылы Алматыда жарық көрген Пушкиннің қазақ тіліндегі Таңдамалы шығармалары құнды басылымдардың бірі болып табылады. Жинақта Абай, Әбу Сәрсенбаев, Әбділда Тәжібаев, Тайыр Жароков, Қасым Аманжолов және т.б. аудармалары берілген. Редакциялық алқаны профессор Мұхтар Әуезов басқарған.
Сирек басылымдар қорынан шағын және кіші форматты (60х84мм-ден 84х108мм-ге дейін) кітаптар да орын алған. Олардың қатарында – «Библиотека поэта» шағын сериясы; А.С. Пушкин «Избранное» в трех томах. Т. 3 Проза, заметки, письма; 1989 ж., Ставрополь; В.А. Жуковский «Баллады», Т. 2. 1982 ж., Москва; Р. Киплинг «Избранные стихотворения» 2000 ж., Омск; «Драгоценные свитки: античные латинские поэты о книге» 1989 ж., Москва және т.б.
Шығыс Қазақстанның өлке тарихына байланысты оқырман сұранысына ие кітаптар: В.В. Резниченко «Восточная Калба: Геологический и географический очеркъ части Устькаменогорскаго уезда Семипалатинской области» (1916, Петроградъ), Г.А. Тимченко «В недрах Казахстана» (1933, Алма-Ата), В.П. Нехорошев «Материалы к познанию кайнозойской истории Зайсанского края» (1931), В.И. Рейнеке «Соляные озера левобережья р. Иртыша» (1937), Н.А. Елисеев «Петрография Рудного Алтая и Калбы» (1938) Москва-Ленинград, «Материалы по геологии Рудного Алтая» (1940), Москва-Ленинград, «Геология СССР. Т. ХХ: Восточный Казахстан, ч.1: Геологическое описание» (1941). Бұл тізімдегі әдебиеттер негізінен геология саласы бойынша сұранысты көрсетеді, яғни осы тақырып бойынша ақпарат өзектілігін әлі де жоғалтпаған.
Сирек басылымдар арасында авторлардың қолтаңбасы бар кітаптар да көрнекті орын алады. Олардың сиректігі тіпті кітаптардың өзінде емес, кітап авторларының кітапханамызға құрмет ретінде қалтырған қолтаңбаларында. Олардың ішінде: Сәбит Мұқанов, Олжас Сүлейменов, Медеу Сәрсеке, әдебиеттанушы ғалым Зәки Ахметов, публицист Елтай Тұрлыбаев, ұлттық музыкалық аспаптар шебері Жолаушы Тұрдығұлов, Қайым Мұхамедхановтың қызы Дина Мұхамедхан мен Қаныш Сәтпаевтың немересі Александр Третьяков және т.б. бар. Олардың ішінде біздің жерлестеріміздің кітаптары да бар: А.М. Волков «Путешественники в третье тысячелетие» кітабына «Усть-Каменогорской областной библиотеке им. Пушкина от автора. А. Волков. Москва, 11 мая 1967 г.» деп қолтаңба қалтырған. Н. А. Горбачевтің «Белые воды», 1985жылы Москвада жарық көрген кітабындағы «Библиотекарям, людям-проводникам литературы к читателям, с благодарностью. 22. Х. 87. Николай Горбачев», өлкетанушы ғалым С. Е. Черныхтың «Одна, но пламенная страсть» кітабындағы «Восточно-Казахстанской областной библиотеке им. А. С. Пушкина на добрую память о сотрудничестве во всех смыслах. Буду удовлетворен, если эта книга будет способствовать пропаганде истории родного края. Искренне, с признательностью Автор С. Ч. г. Усть-Каменогорск, 29 сентября 1986 г.» деген жазбалары сақталған (автордың мәтіні мен пунктуациясы өзгеріссіз берілді).
Өлкетанушы-зерттеушілер үшін кітапхана қорындағы раритетті мерзімді басылымдардың орны ерекше: 1940 жылдан 1953 жылға дейінгі «Большевик Алтая» (қазіргі облыстық «Рудный Алтай» газеті), 1949 жылдан бастап аудандық газеттер – «Бухтарминская правда», «За коммунизм» (Қазақстан КП(б) Марқакөл аудандық комитетінің және еңбекші депутаттар аудандық кеңесінің органы), «Сталинское знамя» (ҚКП Катонқарағай аудандық комитетінің және еңбекші депутаттар аудандық кеңесінің органы), «Стахановец полей» (КП(б)к Жоғарғы Уба аудандық комитетінің және Шығыс Қазақстан облысы Еңбекші депутаттарының аудандық кеңесінің органы) және т. б. Аталған мерзімді басылымдардағы мәліметтер фактографиялық нақтылықты талап ететін Атаулы күндер тізбесін жасау барысында үлкен көмегін тигізеді.
Қазіргі таңда Сирек басылымдар қоры сандық нұсқаға көшіріліп, кітаптардың электронды нұсқалары «Біздің Абай»/«Наш Абай» - http://abai.pushkinlibrary.kz, «Шығыс Қазақстан Өлкетануы» - http://kray.pushkinlibrary.kz толықмәтінді электронды кітапханаларына орналастырылуда. Бұл оқырмандарға басылымдарды ғылыми әрі танымдық мақсатта белсенді түрде пайдалануға мүмкіндік береді.
Сирек кітаптар қоры еліміздің, өлкеміздің тарихы, даму жолы жайлы аса құнды мәліметтер беретін маңызды ақпарат көздерінің бірегейі. Сондықтан да өткен ғасырлардың әдеби жәдігерлері еліміздің мәдени игілігінің ажырамас бір бөлігі болып қала бермек.
Қалиева Бақытгүл Төбиқызы,
А.С.Пушкин атындағы Шығыс Қазақстан облыстық кітапханасының
Оқу залы және кітап сақтау орталығының жетекшісі
|
|
|
