kl kz



>
Шығыс Қазақстан Интернетте
Мәдениеті мен өнері
Туристерге
Тарих беттерінен
Маңызды оқиғалар
«Туған өлкем – тұнған тарих» дәрістер циклы
ШҚО ауылдарының тарихы
Өскемен жайлы не білесіз?
Өскемен қаласының тарихы
Өскемен қаласындағы көшелер тарихы
Ескерткіштер
Аудан паспорттары
Шығыс Қазақстан облысы
Шемонаиха ауданы
Өскемен қаласы
Риддер қаласы
Алтай ауданы
Глубокое ауданы
Зайсан ауданы
Катонқарағай ауданы
Күршім ауданы
Самар ауданы
Тарбағатай ауданы
Ұлан ауданы
Семей қаласы
Курчатов қаласы
Аягөз ауданы
Абай ауданы
Бесқарағай ауданы
Бородулиха ауданы
Жарма ауданы
Көкпекті ауданы
Үржар ауданы
Уланский район
Урджарский район
Шемонаихинский район
Алтын Алтай фольклоры
Алтай аңыздары
Шығыс Қазақстанның музыкалық мұрасы
Шығыс Қазақстанның әдеби мұрасы
Өлке табиғаты
Табиғи қорықтар
Табиғи ресурстар
Шығыс Қазақстанның 25 ғажайып орны
Шығыстың шипажайлары
Барлық-Арасан шипажайы
«Баян» шипажайы
Рахман қайнары
Уба шипажайы
Киелі орындар
Абылайкит
Берел қорымы
Қоңыр әулие үңгірі
Шілікті алқабы
Ашутас
«Алаш арыстары» үйі (Семей қ.)
Семей полигоны құрбандарына арналған «Өлімнен де күшті» монументі (Семей қ.)
Ф.М. Достоевскийдің әдеби-мемориалды үйі (Семей қ.)
«Абай-Шәкәрім» мемориалдық кешені
Қозы Көрпеш пен Баян сұлу мазары
Мұзтау
Шығыс Қазақстан соғыс жылдарында
Соғыс балалары
Кеңес Одағының батырлары
Ардагерлер еске алады
Соғысқа қатысушылар
Партизандар қозғалысы
Тылдағы аналар
Тылдағы ерен еңбек
30 - Гвардиялық дивизия
Брест қамалын қорғауға қатысқан шығысқазақстандықтар
Еңбек армиясы
Өлкетану альманағы
Өлкетану альманағы 2024
Өлкетану альманағы 2023
Өлкетану альманағы 2022
Өлкетану альманағы 2021
Өлкетану альманағы 2020
Өлкетану альманағы 2019
Өлкетану альманағы 2018
Өлкетану альманағы 2017
Өлкетану альманағы 2016
Өлкетану журналы 2014
Өлкетану альманағы 2015
Өлкетану альманағы 2013
Әріптестеріміздің шығармашылығы
Геология
Өлке зерттеушілері
Тарих. Этнография. Мәдениет
Қаламгерлер жайында
Білім беру
Ономастика
Дін
ҰОС жылдарында (1941-1945) ЕҢБЕК АРМИЯСЫ қатарында болған шығысқазақстандықтар
Бейнетоптама
Шығыс Қазақстан әдебиеті
Шығыс Қазақстанның әдеби және есте қаларлық орындары
Фэнзин фантастикалық журналы
Виртуалды көрмелер
Қ. Мұхамедханов: библиографиялық көрсеткіш
Экран дикторы

linka

Өлкемізді таниық

Ertis ozeniЕртіс - Қазақстанның шығыс облыстарының біраз жерін кесіп өтетін өзен. Бұл өзен атауының шыққан тегі туралы түрлі-түрлі тұспалдар бар. Біреулер оны «арту, асу» мағыналарын беретін түркі тілдеріндегі «артыш» сөзінен, екінші біреулер қазақ тіліндегі «иір» мен кет тіліндегі «су, өзен» мағынасын беретін «сес шеш» сөздерінің бірігуінен шыққан деген долбар айтады.

Біздің ойымызша, М. Қашқаридың өзен атауын түркі тілдерінің өзіне тән «эртіш» сөзін тудыруы дұрыс. Әрі оған берген мағынасы да көңілге қонымды. Мысалы, хакас тіліндегі «иіртіс» дыбыс құрамындағы тұлға да қазақ тіліндегі «өту, кесіп өту» мағынасын меншіктенеді. Өзен атауына негіз болуға осы сөз лайықты деп санаймыз. Өйткені сонау Зайсан көлінің маңынан басталған өзен Обьқа барып қосылғанша талай ойды, қырды кесіп өтеді. Осы қасиетіне қарай, оны мекендеген түркі халықтары ертеде «кесіп өту» мағынасын иеленген «эртіш» немесе «иіртіс» сөзін атау еткен деуге болады.    

Urzhar ozeniҮржар – Семей жеріндегі өзен және аудан мен оның орталығының атаулары.

Бір зерттеуші бұл атаудың түп-төркіні туралы мына сияқты жорамалын ұсынады: «...Үржар атауы екі компоненттен жасалған... Мұндағы ор-үр сөзі, «терең», ал жар – «өзен» дегенді білдіреді. Сонымен бұл атау «терең өзен» деген мағынада жасалған».

Зерттеушінің бұл тұжырымын қолдай алмаймыз. Ең алдымен зерттеушіге біріккен сөздің алғашқысы – «үр»-дің тұңғыш мағынасын іздестіру қажет.

Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде «үр» сөзінің бір мағынасы – «қашаннан, бұрыннан, ұзақ» дегенге саяды. Осы «үр»-ге «жар» түбірін біріктіріп, алғашқы мағынасы – «бұрынғы жар» десек те болар еді. Бірақ бұл болжамымыз көңілге қонбайды.

В.В.Радлов сөздігіндегі деректі былай қойғанда, өзімізде көптен бері қолданылып келе жатқан, қазір де мағынасын жоғалтпаған «биік» сөзімен мәндес «өр» тұлғасы бар. «Үр»-ді осының дыбыстық баламасы дегенді жөн көрдік. Ал, «жар» сөзіне «өзен» мағынасын зорлап телу ыңғайсыз. «Жар» - қашаннан өзен жағасындағы құлама, тік жер екендігі әркімге мәлім. Оның төркінін іздестіріп жатудың қажеті жоқ.

Сонда «Үржар» атауының алғашқы мағынасы – «биік жар» дегенмен барабар болып шығады.

(Ә.Нұрмағамбетұлының «Жер-судың аты-тарихтың хаты» кітабынан)

М.О. Әуезовтың өмірі мен шығармашылығына байланысты викторина біліміңді тексер

Викторина!

pllinkz

А.С. Пушкин атындағы Шығыс Қазақстан облыстық кітапханасы

шығыс қазақстан әдеби картасы

Шығыс Қазақстан танымал есімдер

addressbook001

addressbook002

© А.С. Пушкин атындағы Шығыс Қазақстан Облыстық Кітапханасы | Восточно-Казахстанская областная библиотека имени А.С. Пушкина. 1998-2024
Besucherzahler
счетчик посещений